Το σχολείο του Σαχλίκη

Οι δύο συνομήλικοι ποιητές, ο Λεονάρδος Ντελλαπόρτας (± 1330 – 1419/1420)1 και ο Στέφανος Σαχλίκης (± 1333 – μετά το 1391), παρουσιάζουν στις αναμνήσεις τους από την παιδική ηλικία ομοιότητες για το πότε και πού έμαθαν τα πρώτα γράμματα. Και οι δυο παρακολούθησαν μαθήματα σε κανονικό σχολείο, όχι σε κάποιον παπά ή ιδιωτικό δάσκαλο, και ξεκίνησαν τα μαθήματα από (πολύ) μικρά. Διαφωτιστικός για τα δύο πρόσωπα και τις οικογένειες τους είναι ο τρόπος που το παρουσιάζουν.2

Ο Λεονάρδος Ντελλαπόρτας

Ο Ντελλαπόρτας, αφού αναφέρει το όνοματεπώνυμο, τη θρησκεία και την καταγωγή του, συνεχίζει ως εξής (στ. 1205-12):

Δεν είμαι από την Σύμβριτον ουδέ από τους Βολιώνες,
μέσα εις το Κάστρο το λαμπρό της Κρήτης εγεννήθην.
Δεν έμαθα παπλωματάς, δεν έμαθα τσαγγάρης,
ουδέ ζουπάρης έμαθα, αλλ᾽ ουδέ καλαφάτης,
εις το σκολείον εκάθηκα, κερά μου, από μικρόθεν.
έμαθα τάχα γράμματα φράγκικα και ρωμαίκα.
Και ως πολεμούσι τα παιδιά των ευγενών ανθρώπων
και κατ᾽ ολίγον-ολιγόν προσύφαινέ3 με η Τύχη,
φροντίδα μού εσυνέβηκεν να ιδώ, κερά, τα ξένα.

Ο 80-χρόνος Λεονάρδος γράφοντας στη φυλακή αυτούς τους στίχους υπογραμμίζει πως δεν είναι επαρχιώτης, αλλά βέρος πρωτευουσιάνος, και δεν ανήκε στο popolo, στον απλό λαό, οπότε θα μάθαινε από κάποιον μάστορα ένα χειρωνακτικό επάγγελμα, αλλά ανήκει στους cittadini, σε αστική οικογένεια. Απαντώντας σε ερώτηση του Ξένου γιατί έπεσε τόσο βαθιά, η Αλήθεια εξηγεί την κοινωνική του άνοδο παρά την χαμηλή του καταγωγή ως συνέπεια των επεμβάσεων της Τύχης ή του Χρόνου (Ερωτήματα, 538-544):

Άνθρωπε, αν είχες γεννηθήν από κοιλιάς μητρός σου
με πράγματα και με τιμές, με φίκια και με δόξαν
και να είχες φέρειν μετά σεν, καλέ, όντεν εγεννήθης,
πρόνοιες μεγάλες και πολλές, ασήμιν και χρυσάφιν,
να μη το είχα παράξενον αυτόν το ερωτάς με.
Αμέ, ως το ηξεύρεις, άνθρωπε, γυμνός εσύ εγγενήθης
και του γυμνού πτωχότερον, καλέ μου, τι απεικάζεις;

Με τον εγωκεντρισμό που χαρακτηρίζει τον Ντελλαπόρτα σε όλο το ποίημα υπογραμμίζει τα διάφορα στάδια της ζωής του ως δικές του επιλογές. Δεν είναι οι γονείς που τον έστειλαν στο σχολείο. Ο ίδιος από μικρός αποφάσισε να πάει στο σχολείο και να μάθει γράμματα. Και για να διαφοροποιήσει τη θέση του από άλλους Κρητικούς που κάθονταν όλη τη ζωή τους μοιρολατρικά στην Κρήτη, και να συγκρίνει τις πρωτοβουλίες του μ᾽ αυτές των γόνων αρχοντικών οικογενειών, η καλή Τύχη του έγραψε να ανακαλύψει τον κόσμο.

Ο Ντελλαπόρτας γεννήθηκε στο Εξώπορτο, στο προάστιο έξω από τα βυζαντινά τείχη, όχι μέσα στον Χάνδακα. Καταγόταν από οικογένεια που τον πατέρα του, τον Γεώργιο, τον διεκδικούσαν μέχρι το 1324 ως ‘βιλάνο του δημοσίου’.4 Η οικογένειά του είχε ανεβεί όμως οικονομικά και κοινωνικά. Από το 1332 και μετά ο Γεώργιος νοικιάζει από το Λατινικό Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης τα χωριά Λιβάδια και Ρουκάνι στο Τέμενος. Από το 1335 περίπου στέλνει όχι μόνο τον γιο του Λεονάρδο, αλλά μάλλον και τους αδερφούς του στο σχολείο για να μάθουν γράμματα ‘φράγκικα και ρωμαίκα’.

Η καθιερωμένη ερμηνεία των γλωσσών βάζει τον Ντελλαπόρτα να μάθει ‘τάχα’ σε κάποιο σχολείο του Χάνδακα είτε δημώδη ιταλικά και ελληνικά ή λατινικά-ιταλικά και αρχαία και νέα ελληνικά.5 Με τον τρόπο αυτό ‘παρατραβούν’, κατά τη γνώμη μου, τη σημασία και των δύο όρων. Με τα ᾽φράγκικα’ εννοούσαν τότε τα ιταλικά που μιλούσαν οι Βενετοί και οι άλλοι Ιταλοί, και όχι τα λατινικά. Δυσκολότερο πρόβλημα είναι η ερμηνεία της λ. ‘ρωμαίκα/ρωμαϊκά’. Στα σύγχρονα με τον Ντελλαπόρτα κείμενα η λέξη χρησιμοποιείται όχι μόνο με τη σημασία του ‘δημώδη ελληνικά’, αλλά και ‘λατινικά’. Ο Ντελλαπόρτας ο ίδιος σε άλλο ποίημά του, που το τραγούδησε στη φυλακή στον Επιτάφιο (Στίχοι θρηνητικοί, στ. 263-264), το χρησιμοποιεί με τη δεύτερη σημασία6 όταν γράφει:

Τότε έγραψεν εις τον σταυρόν τον τίτλον ο Πιλάτος
εβραίκα και ρωμαϊκά και εις ελληνίδα γλώσσαν.

Ανεξάρτητα από αυτό, αμφιβάλλω αν υπήρχαν στον Χάνδακα, έξω από τα δύο μεγάλα καθολικά μοναστήρια του Χάνδακα, σχολεία όπου δίδασκαν λατινικά και αρχαία ελληνικά. Τέτοια μόρφωση πάντως δεν επιδίωκαν ούτε οι γονείς του Ντελλαπόρτα ούτε του Σαχλίκη. Δεν είχαν καμιά πρακτική ωφέλεια.7

O ελληνόγλωσσος Ντελλαπόρτας έμαθε τη βασική γραμματική (στα ιταλικά), και έπειτα την προχωρημένη γραμματική και ρητορική στα λατινικά. Για τη μετέπειτα σταδιοδρομία του ως διπλωμάτη και δικηγόρου,8 η λατινική μόρφωση, γραμματική και σίγουρα και ρητορική, πρέπει να του ήταν απαραίτητη.9 Ο Ντελλαπόρτας για το σύντομο αυτοβιογραφικό του σχεδίασμα περιορίστηκε στα παραπάνω. Δε διευκρίνισε τη διάρκεια ή το επίπεδο των σπουδών του. Ύστερα από την υπογράμμιση του τι δεν ήταν και τι δεν ἐμαθε, παραξενεύει η υποτονική περιγραφή της σχολικής του μόρφωσης (‘εκάθηκα’ και ‘έμαθα τάχα γράμματα’). Μήπως εμπόδισε η Τύχη τον Ντελλαπόρτα να ολοκληρώσει τη σχολική του μόρφωση και παράτησε το σχολείο; Στα 15-16 του χρόνια δραστηριοποιούνταν ήδη στην αγορά του Χάνδακα. Η Τύχη τού είχε γραμμένο να ταξιδέψει για να γνωρίσει, όπως τα παιδιά των ευγενών10, ξένα μέρη (στ. 1211-12) από τον Μάιο του 1351, όταν ήταν πάνω από 20 χρονών, ως το 1360.

Ο Στέφανος Σαχλίκης

Ο ποιητικός Σαχλίκης

Σε αντίθεση με τον Ντελλαπόρτα ο Σαχλίκης δίνει στους ‘άτυχους’ γονείς την τιμή που τους ανήκει και αποδίδει το σκεπτικό τους για την εκλογή του είδους της σχολικής του μόρφωσης11 (στ. 27-33):

Διατί έν’ τιμή καί προκοπή και φρόνησις το γράμμα,
ο κύρης και η μάνα μου, εκείνοι οπού μ᾽ εκάμαν,
κατάχερα εκ το στόμα μου ουδέν έλειψεν το γάλα
κι εις μιαν οι άτυχοι γονείς είς το σκολειόν μ᾽ εβάλαν,
στα γράμματα μ᾽ εβάλασιν φρόνεσιν να μανθάνω.
Καὶ ἔμαθα τὰ γράμματα ὥστε ενηλικιώθην12
κι ἐπρόκοπτα εἰς τὴν παίδευσιν ὥστε ὁποὺ ἐμεγαλώθην.

Οι προνοητικοί γονείς του τον έστειλαν από πολύ μικρή ηλικία σε σχολείο με πολυετές πρόγραμμα φοίτησης. Σκοπός τους δεν ήταν απλώς να μάθει γράμματα. Υπολόγιζαν (στ. 27) ότι η μόρφωση συμβάλλει στην προσωπική σου τιμή, δηλ. στην κοινωνική σου καταξίωση, την ευημερία και τη σωφροσύνη. Παρακολούθησε τα μαθήματα ως την ηλικία που θεωρούνταν ενήλικος και βρισκόταν πια στο πιο προχωρημένο στάδιο της μόρφωσής του, όπου οι περισσότεροι μαθητές εγκατέλειπαν το σχολείο.

Αμή απότι εγίνομουν χρονών δεκατεσσάρων
….
ήρχισα τον διδάσκαλον να τον αποχωρίζω
και τα στενά του Κάστρου μας τριγύρου να γυρίζω.

Όταν όμως είχε γίνει 14 χρονών, η Μοίρα του Σαχλίκη του υπέδειξε τον δρόμο προς τα στενά του Κάστρου (στ. 34-39) και το Ξώπορτον, όπου έμαθε ύστερα από τα διαβάσματα και τα περι- ή παραδιαβάσματα (στ. 40-41, 51). Εκεί ειδικεύθηκε στη σχολή των πολιτικών (στ. 55) και τελικά αναγνωρίστηκε ως μάστορας (στ. 58) που ήξερε να μεταδίδει και σε άλλους την ειδικότητά του (στ. 61).

Ο ιστορικός Σαχλίκης

Ο Στέφανος Σαχλίκης, κάτοικος του κέντρου του Χάνδακα, και όχι του Μπούργου, ανήκει σε άλλη κοινωνική ομάδα από τον Ντελλαπόρτα. Το ενδεχόμενο να παρακολουθούσε επαγγελματική εκπαίδευση αποκλειόταν. Ο πατέρας του, ο Τζανάκης Σαχλίκης, φεουδάρχης με ευρύ δίκτυο γνωριμιών στους ανώτερους κύκλους της βενετοκρητικής κοινωνίας του Χάνδακα, δραστήριο μέλος της Γερουσίας του Χάνδακα, ήταν αυτονόητο να στείλει τον μοναχογιό του από μικρή ηλικία[μωρό] σε λατινικό σχολείο για να μορφωθεί και να προετοιμαστεί για σταδιοδρομία.

Ο νέος άνθρωπος θεωρούνταν ‘μεγάλος’, δηλ. ενήλικος για τον νόμο, στα 14 ή 15 του χρόνια. Αν υπολογίσουμε πως ο Στέφανος μπήκε στο σχολείο σε ηλικία τεσσάρων-πέντε χρονών, πρέπει, όταν παράτησε το σχολείο στα 14-15 του χρόνια, να είχε σχεδόν ολοκληρώσει δέκα χρόνια κατώτερης και μέσης σχολικής εκπαίδευσης. Στα τόσα χρόνια εκμάθησης στο σχολείο τελείωνες πολύ παραπάνω από τη βασική γραμματική εκπαίδευση. Ο Σαχλίκης πρέπει στα δέκα χρόνια στο ᾽λατινικό᾽ σχολείο, να κόντευε να τελειὠσει και την ανώτερη βαθμίδα.

Την ευθύνη για τη μετάβαση από τη σχολική εκπαίδευση στη σκληρή πραγματικότητα και όλες τις άλλες μεταπτώσεις της ζωής του την αποδίδει ο Σαχλίκης από την αρχή του ποιήματος στη Μοίρα.13

Αρχειακό υλικό για γραμματικούς και δασκάλους14

Δε διαθέτουμε παρά ελάχιστες άμεσες πληροφορίες για τα σχολεία που λειτουργούσαν στον Χάνδακα στα μαθητικά χρόνια του Σαχλίκη και του Ντελλαπόρτα 1330-1348.15 Για δημόσιο ή κοινοτικό σχολείο γύρω στα 1340 δε βρήκα στοιχεία. Σώζονται ορισμένες σκόρπιες ειδήσεις για μεμονωμένους ιταλούς δασκάλους (magister) και γραμματικούς (artis grammatice professor), για ιδιωτικά σχολεία λοιπόν κάποιου δασκάλου και γραμματικού Pietro de Narni από το Σπολέτο (Pertusi, αρ. 4, του 1327), εγκατεστημένα το 1327 σε σπίτι στη Μεγάλη Ρούγα (Pertusi, αρ. 5), όπου δίδασκαν εκτός από τον ίδιο και δύο κρητικοί ως βοηθοί δάσκαλοι για τα βασικά γράμματα (ripetitor). Το 1329 διευκρινίζεται πως το σχολείο του βρισκόταν σε ένα διόροφο σπίτι ανάμεσα στον Άγιο Τίτο και την ορθόδοξη εκκλησία της Παναγίας.16 Πρέπει να λειτουργούσαν και άλλα σχολεία, επειδή στις σχετικές πράξεις απαγορεύεται συχνά η εκμίσθωση του χώρου ή η ταυτόχρονη διδασκαλία και σε άλλο σχολείο (Pertusi, αρ. 12).

Άλλος δάσκαλος, ο Bartholomeus de Hengelardis, ιδιοκτήτης πολλών χειρογράφων, μ.ά. εκκλησιαστικού και νομικού περιεχομένου, αναφέρει το 1342 στη διαθήκη του το σχολείο του.17 Δε διευκρινίζει πού βρισκόταν και τι δίδασκε. Τα είδη των βιβλίων από τον χώρο των νομικών και του εκκλησιαστικού δικαίου θα μπορούσαν να υποδείξουν ως μαθητές μελλοντικούς συμβολαιογράφους και κληρικούς. Εργαζόταν (ως δάσκαλος; ως αντιγραφέας; συμβολαιογράφος;) και για την καθολική επίσκοπή Χανίων και τον ανώτερο κληρικό Αντώνιο Rizardi, που μόλις είχε εκλεγεί καθολικός επίσκοπος Χανίων.

Άλλο σχολείο που λειτουργούσε στα χρόνια του Σαχλίκη και Ντελλαπόρτα ήταν αυτό του Φραγκίσκου de Bancaria, που διηύθυνε σχολείο γραμματικής και άλλων επιστημών (Pertusi, αρ. 18, 19.06.1345). Το Μείζον Συμβούλιο του Χάνδακα αποφάσισε να τον υποστηρίξει για ένα χρόνο με ένα ποσό για το ενοίκιο ενός σπιτιού. Με αυτόν τον τρόπο ήλπιζαν να τον πείσουν να μη φύγει από τον Χανδακα. Η ζήτηση για Ιταλούς δασκάλους, μετά το θάνατο του de Bancaria, πρέπει να ήταν μεγάλη.

Το λατινικό σχολείο

Το λατινικό σχολείο θα είχε γύρω στα 1340 περίπου το εξής πρόγραμμα. Σε πρώτο στάδιο, στο πρώτο έτος οι μαθητές μάθαιναν να αναγνωρίζουν και να επαναλαμβάνουν μεγαλόφωνα γράμματα, συλλαβές με ένα σύμφωνο και ένα φωνήεν (ba, be, bi, bo, bu), με δύο σύμφωνα κλπ., διάβαζαν δυνατά και τραγουδιστά λεξούλες και έπειτα μικρές καθημερινές προσευχές στα λατινικά από το προσευχητάριο, όπως το Πάτερ ημών, το Χαίρε, κεχαριτωμένη, το Confiteor, την ομολογία των αμαρτιών που λεγόταν στην αρχή της καθολικής λειτουργίας, το Gloria in excelsis και το Πιστεύω. Με τον ίδιο τρόπο μάθαιναν έπειτα και να γράφουν πάνω στην tabula/την κέρινη πλάκα.

Από τον δεύτερο χρόνο άρχιζε, όποιος ήταν ώριμος, τα μαθήματα λατινικής γραμματικής με υλικό από την Ars minor (μορφολογία) του Donatus, και επιλεκτικά από τις Institutiones grammaticae του Priscianus. Η ύλη συνήθως διδασκόταν από μεταγενέστερα βιβλία που παρουσίαζαν την ύλη με μετρική μορφή (για να αποστηθίζεται πιο εύκολα). Η ανάγνωση προχωρούσε με την εκμάθηση προσευχών και άλλων εκκλησιαστικών κειμένων, με ηθικά διδάγματα από τα Disticha Catonis και στα επόμενα δύο-τρία χρόνια με τους Μύθους του Αισώπου και την Ecloga Theoduli, έναν διάλογο ανάμεσα στον Ψεύτη, που έλεγε ιστορίες από τη μυθολογία, και την Αλήθεια, η οποία του απαντούσε με βιβλικές ιστορίες. Ο μαθητής έμαθε να αποστηθίζει, να απαγγέλνει κατά λέξη, να αναγνωρίζει, χωρίς να κατανοεί ή να αμφισβητεί. Στα επόμενα χρόνια συνέχιζαν τη λατινική μορφολογία και σύνταξη από διάφορες έμμετρες γραμματικές, και την ανάγνωση κειμένων που δίδασκαν καλά λατινικά και ηθική συμπεριφορά, όπως π.χ. τον Prospero με επιγράμματα από τον Αυγουστίνο, τον Facetus, το βιβλίο των καλών τρόπων, και τον Φυσιολόγο. Και λατίνοι ποιητές, όπως Οβίδιος, Βιργίλιος, Βοήθιος και άλλοι μπορούσαν να ανήκουν στη διδακτέα ύλη αυτής της φάσης. Η φάση χαρακτηρίζεται ως ‘Ars poetriae’, η Τέχνη της γραμματικής και ρητορικής ανάλυσης και η σύνθεση/συγγραφή έμμετρου και πεζού λόγου.

Όποιος συνέχιζε, από τα 11 του χρόνια περίπου, στον τρίτο δρόμο του Trivium εμβάθυνε στη μεσαιωνική ρητορική και διαλεκτική και ειδικά στην εκμάθηση της ‘Ars dictaminis’, της Τέχνης της Επιστολογραφίας, και της συγγενούς με αυτή ‘Ars praedicandi’, της Τέχνης του κηρύγματος, την εφαρμογή των κανόνων της ρητορικής σε επιστολές, ομιλίες και άλλες προφορικές παρουσιάσεις. Βασική ήταν η αυστηρή δομή τους,18 το απέριττο ύφος και η χρήση διδακτικών παραδειγμάτων (exempla).

Η σχολική μόρφωση του Στέφανου Σαχλίκη

Ο μαθητής Στέφανος Σαχλίκης πρέπει να είχε φτάσει σ᾽ αυτό το τελευταίο επίπεδο μόρφωσης, γραμματικής, ρητορικής και διαλεκτικής,19 όταν η επιδημική πλέον πανούκλα νέκρωσε την κρητική κοινωνία και έπαψαν να λειτουργούν και τα σχολεία. Τον Απρίλιο του 1348 περίπου πέθανε ο πατέρας του, τον Μάιο η αδερφή του. Άλλαξε ριζικά και η ζωή του Στέφανου Σαχλίκη.

35 χρόνια αργότερα, όταν γράφει την Αφήγηση παράξενο, προτιμάει να παρουσιάσει την απότομη μετάβαση από την παιδική ηλικία (4 έως 14 χρονών) με διαφορετικό τρόπο. Ανακατασκευάζοντας τα χρόνια της ενηλικίωσής του βλέπει εκεί το πρώτο στάδιο των συνεχών αποτυχιών και ατυχιών, όπως θέλει να παρουσιάσει τη ζωή του. Η πανούκλα δεν ταιριάζει σ᾽ αυτή την οπτική, ούτε ως ελαφρυντικό. Η Μοίρα του τον παρότρυνε και ο Στέφανος ο ίδιος παράτησε τον δάσκαλο και σταμάτησε το σχολείο. Ίσως το χωρίο
(στ. 34 κ.ε.)

Αμή απότι εγένομουν χρονών δεκατεσσάρων
-Χριστέ, να με είχασιν υπά κανίσκιν είς τον Χάρον-

να περιέχει υπαινιγμό στον Μαύρο Θάνατο του 1348, όταν ήταν 14-15 χρονών, όταν ο μισός πληθυσμός της Κρήτης προσφέρθηκε ως δώρο στου Χάρου την κουγκέστα (Λιμενίτης, Θανατικόν, στ. 373).20

Για τον βαθμό που ο Μαύρος Θάνατος αποδιοργάνωσε την κοινωνία του Χάνδακα και τη ζωή του ίδιου του Στέφανου Σαχλίκη, βλ. την επόμενη ενότητα, Ο Μαύρος Θάνατος στον Χάνδακα.

  1. Λεονάρδου Ντελλαπόρτα Ποιήματα (1403 / 1411). Έκδοση κριτική, εισαγωγή, σχόλια και ευρετήρια Μ.Ι. Μανούσακα, [Ακαδημία Αθηνών. Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού], Αθήνα 1995. ↩

  2. Σε πολλά σημεία του αυτοβιογραφικού του σχεδιάσματος φαίνεται πως ο Ντελλαπόρτας ήξερε την Αφήγηση παράξενο του Στέφανου Σαχλίκη. Διάσπαρτοι στους στίχους του βρίσκονται υπαινιγμοί στο ποίημα του συναδέλφου του. Το πιο γνωστό παρἀδειγμα είναι οι στίχοι 1217-36, όπου υπογραμμίζει τη δική του διαφορετική τύχη, επαγγελματική ευσυνειδησία και την ηθική του ανωτερότητα ως δικηγόρου. Αλλά από την αρχή ο αναγνώστης του Ντελλαπόρτα πρέπει να έχει υπόψη του πιο λεπτά και έμμεσα υπονοούμενα στον Σαχλίκη και το ποίημά του. ↩

  3. Αυτή είναι η γραφή του χειρογράφου. Ο ποιητής χρησιμοποιεί το ρήμα ‘προσυφαίνω’ και στο στ. 481 του ίδιου ποιήματος. ↩

  4. Μ.Ι. Μανούσακας – A.F. van Gemert, «Ανέκδοτα έγγραφα (1324-1435) για τον κρητικό ποιητή Λεονάρδο Ντελλαπόρτα και την οικογενειά του», Κρητικά Χρονικά 27 (1987), 86-176, ειδ. έγγρ. 1 και σχόλια, 95-96. ↩

  5. Ν.Μ. Παναγιωτάκης, «Η παιδεία κατά τη Βενετοκρατία», στο: Κρήτη: Ιστορία και πολιτισμός, [Σύνδεσμος τοπικών ενώσεων, δήμων & κοινοτήτων Κρήτης], τόμος 2, Κρήτη 1988, 165-95, ειδ. 167-68. O Στ. Κακλαμάνης, Η κρητική ποίηση στα χρόνια της Αναγέννησης (14ος – 17ος αι.), τόμος Β´ Ανθολογία (14ος – περ. 1580), Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2020, σ. 107 ερμηνεύει το ‘φράγκικα και ρωμαίκα’ ως “μελέτησε την ελληνορωμαϊκή γραμματεία”. ↩

  6. Εμμ. Κριαράς, Λεξικό της μεσαιωνικής ελληνικής δημώδους γραμματείας 1100-1669, τόμ. Α´-ΚΒ´, (λ. τέως), Θεσσαλονίκη 1969-2021. Το λεξικό εκδίδεται από τον τόμο ΙΕ´ (2006) από το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας υπό τη διεύθυνση του Ι.Ν. Καζάζη. Ο ίδιος έχει εκδώσει μαζί με συνεργάτες του την Επιτομή του Λεξικού του Κριαρά, Θεσσαλονίκη, Α-Κ (2001), Λ-Παραθήκη (2003), Παραθρασεία-Σταματώ (2020). ↩

  7. Τα παρακάτω βασίζονται στο Paul F. Grendler, Schooling in Renaissance Italy. Literacy and Learning 1300-1600, The John Hopkins University Press, Baltimore-London, 1989, James J. Murphy, Rhetoric in the Middle Ages. A History of Rhetorical Theory from Saint Augustine to the Renaissance, University of California Press, London 1974 και William M. Purcell, Ars poetriae: Rhetorical and Grammatical Invention at the Margin of Literacy, University of South Carolina Press, South Carolina 1996. Annemarieke Willemsen, Back to the Schoolyard : the Daily Practice of Medieval and Renaissance Education, [Studies in European urban history (1100-1800), 15], Brepols, Turnhout 2008 με πολύ πλούσια εικονογράφηση). Διαφωτιστική για μένα ήταν και η πρόσφατη ολλανδική βιογραφία του Εράσμου: Sandra Langeler, Erasmus dwarsdenker. Een biografie (Έρασμος ο αμφισβητίας. Μια βιογραφία), De Bezige Bij, Άμστερνταμ 2021, και ειδικά τα κεφάλαια 3 και 4, 66-113, όπου πραγματεύεται το μικρό και το μεγάλο σχολείο. ↩

  8. Βλ. και παρακάτω όσα σημειώνω για τη σημασία της Ars praedicandi για κάποιον κρατικό απεσταλμένο ως έμπειρο ρήτορα. ↩

  9. Όποιος διαβάζει τα έργα του Ντελλαπόρτα, και ειδικά το δεύτερο και το τέταρτο, βλέπει καθαρά την επίδραση της βυζαντινής λόγιας παράδοσης. Βλ. Μανούσακας, Έκδοση, 57-112. Πρόκειται περισσότερο για καρπό προσωπικών αναγνώσεων παρά για αποτέλεσμα ελληνικής σχολικής μόρφωσης. Στο έργο του Σαχλίκη πάντως δε διακρίνεται ίχνος από τη λόγια βυζαντινή παράδοση. ↩

  10. Η παρένθεση των ευγενόπουλών μοιάζει με πολύ πρόωρο δείγμα των μορφωτικών ταξιδιὠν των Γερμανών, Ολλανδών και Άγγλων γόνων ευγενών ή πλούσιων οικογενειών (το λεγόμενο Grand tour) στη Γαλλία και Ιταλία. Ο Ντελλαπόρτας πήγε όπως και οι άλλοι ευγενείς πρώτα στη Βενετία, όπου οι περισσότεροι είχαν συγγενείς. ↩

  11. Τα αποσπάσματα τα παραθέτω από την έκδοση Μαυρομάτη-Παναγιωτάκη (ΜΙΕΤ 2015). Απλοποίησα το τονικό σύστημα και εκσυγχρόνισα την ορθογραφία. Ενσωματώνω καμιά φορά και δικές μου μικροδιορθώσεις. ↩

  12. Το ‘ανηλικώθην’ του χειρόγραφου Π και του Μαυρομάτη-Παναγιωτάκη και το ‘ενηλικώθην’ του Κακλαμάνη (βλ. Στ. Κακλαμάνης, Η κρητική ποίηση στα χρόνια της Αναγέννησης (14ος-17ος αι.), τόμος Β᾽, Ανθολογία (14ος αι. – περ. 1580), Μορφωτικὀ Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2020, 95 και υποσημ. 139.) δε μου φαίνονται σωστά. Δεν πρόκειται για σύνθετο ρήμα που παράγεται από τη λέξη ‘ανήλικος’ ή ‘ενήλικος’, αλλά από ‘ηλικία’ και ‘ηλικιώνομαι’ (γίνομαι της ηλικίας). Σύνθετες λέξεις με ‘ηλικία’ δε χάνουν το δεύτερο ‘ι’. Προτιμότερο μου φαίνειαι το ρήμα ‘ενηλικιώνομαι’ παρά το ‘ανηλικιώνομαι’.
    [μωρό]: Το ‘από πολύ μικρή ηλικία’ μοιάζει λογοτεχνικός τύπος. Όχι μόνο ο Σαχλίκης και ο Ντελλαπόρτας, αλλά και ο Έρασμος αφηγείται πως άρχισε το σχολείο, μόλις πέρασε τα τέσσερα. Δεν πρόκειται όμως για κοινοτυπία, αλλά για πραγματικότητα στα αστικά κέντρα, όπου δεν ήταν πια η υψηλή καταγωγή που καθόριζε τη σταδιοδρομία, αλλά και τα προσόντα και η μόρφωση συνέβαλλαν όλο και περισσότερο στις δυνατότητες επιτυχίας και εξέλιξης στην επαγελματική και διοικητική ζωή. ↩

  13. Το ’14 χρονών’ δηλώνει την ίδια έννοια της ενηλικίωσης και έχει επιπλέον το προτέρημα που προσφέρει την εκφραστική ομοιοκαταληξία ‘κανίσκι εις τον Χάρον’. Και ο Έρασμος σταμάτησε το ᾽μεγάλο’ λατινικό σχολείο του Deventer σε ηλικία 14 χρονών, και αυτός υπό την απειλή της πανούκλας του 1484 (Langeler, Erasmus 2021, 113 και σημ. 42). ↩

  14. Περιορίζομαι εδώ στα λατινικά σχολεία βασικής και μέσης εκπαίδευσης του Χάνδακα. Εκτός απ᾽ αυτά λειτουργούσαν βέβαια στα αστικά κέντρα και οργανωμένα ελληνικά και εβραϊκά σχολεία. Σε όλη την Κρήτη παραδίδονταν και ιδιωτικά μαθήματα από λογίους, κληρικούς και αξιωματούχους. Για φορείς ανώτερης λατινικής και αρχαιοελληνικής μόρφωσης κατά τον 14ο και κυριως τον 15ο αι., βλ. N.M. Panagiotakes, «The Italian background of early Cretan Literature», Dumbarton Oaks Papers 49 (1995), 283-321 και Στ. Κακλαμάνης, Η κρητική ποίηση στα χρόνια της Αναγέννησης (14ος – 17ος αι.), τόμος Α´ Εισαγωγή, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2019, 92-105. ↩

  15. Βλ. A. Pertusi, «Leonzio Pilato a Creta prima del 1358-1359. Scuole e cultura a Creta durante il secolo xiv», Κρητικά Χρονικά 15-16 (1969), 363-380, ειδικά τα έγγραφα που δημοσιεύονται στο Παράρτημα, 370-379. Πάνω σ´ αυτά βασίζεται και η Sally McKee, Uncommon Dominion. Venetian Crete and the Myth of Ethnic Purity, University of Pensylvania Press, Philadelphia 2000,116-120. ↩

  16. Maria Georgopoulou, Venice’s Mediterranean Colonies. Architecture and Urbanism, Cambridge University Press, Cambridge 2001, 39, πίνακας 17, αρ. 19. ↩

  17. Sally McKee, Wills from Late Medieval Venetian Crete 1312-1420, τόμ. 1-3, Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Washington D.C., 1998, 411, αρ. 311 και απόσπασμα στο Pertusi 1969, αρ. 18. ↩

  18. Διαίρεση σε πέντε μέρη: η προσφώνηση, η captatio benevolentiae, παράκληση δηλ. για ευμένεια του ακροατή ή αναγνώστη (με τη δικαιολογία της αμάθειας ή του μεγέθους του εγχειρήματος), το κυρίως θέμα, η επιδίωξη, ο επίλογος-συμπέρασμα. Διπλωμάτες όπως ο Ντελλαπόρτας δεν επέδιδαν στις διάφορες αποστολές τους απλώς την επίσημη δουκική επιστολή. Εξίσου σημαντική ήταν, κατά την υποδοχή του από τον ξένο ηγεμόνα, η προφορική παρουσίαση των προτάσεων και προσφορών σύμφωνα με όλους τους κανόνες της ρητορικής τέχνης. ↩

  19. Το αποτέλεσμα της σχολικής του μόρφωσης και την εφαρμογή των κανόνων της ρητορικής την βλέπει κανείς καλά στο Περί φίλων ποίημά του. Από τα διάφορα ποιήματα της φυλακής, αυτή η έμμετρη επιστολή είναι το πρώτο ποίημα για ανάγνωση που έγραψε στη φυλακή, το πιο διδακτικό και το λιγότερο ‘σαχλικικό’. Την ίδια περίοδο συνέθεσε για να τραγουδιέται το καθαρά προφορικό Καταλόγι της Πόθας. ↩

  20. Για τον Μαύρο Θάνατο και τα θύματά του στην Κρήτη, βλ. στην ιστοσελίδα μου το σχετικό άρθρο (https://www.arnoldvangemert.com/σαχλικικά/156). ↩