Ο Μαύρος Θάνατος στον Χάνδακα

Η δεκαετία του 1340

H διαθήκη δίνει μια εικόνα των ανθρώπινων σχέσεων και της συμπεριφοράς του ανθρώπου όταν έχει να αντιμετωπίσει τον θάνατο ή ξαφνικούς κινδύνους ή καταστάσεις που θέτουν σε κίνδυνο τη ζωή του. Δε διαφωτίζει μόνο την οικογενειακή ζωή του διαθέτη/διαθέτριας, αλλά συχνά και τις κοινωνικο-οικονομικές διασυνδέσεις μέσα στην τοπική κοινωνία. Ο κόσμος καλεί τον νοτάριο όχι μόνο όταν είναι σοβαρά άρρωστος, οι έγκυες συχνά συντάσσουν τη διαθήκη τους όταν είναι να γεννήσουν,1 έμποροι και άλλοι πριν ξεκινήσουν για επικίνδυνα θαλάσσια ταξίδια.2

Η έκδοση όλων των διαθηκών του 14ου αιώνα της Sally McKee3 αποτελεί έναν ανεξάντλητο θησαυρό για τον μελετητή της εποχής. Η ίδια χρησιμοποίησε ευρύτατα το υλικό για μελέτες για την κοινωνία του Χάνδακα κατά τον 14ο αι. Αλλά και για μικρότερα, περισσότερο φιλολογικά θέματα, όπως λεξιλογικές και ονοματολογικές έρευνες, προσφέρει άφθονο υλικό. Για τον Μαύρο Θάνατο και τους άλλους λοιμούς του 14ου αι. οι διαθήκες δεν έχουν απ᾽ όσο ξέρω χρησιμοποιηθεί ακόμα.

Παρόλο που για το μεγαλύτερο μέρος του αιώνα το υλικό των διαθηκών είναι ελλιπέστατο, ο ανά δεκαετία αριθμός τους ανάμεσα στο 1330 και 1380 δείχνει σαφέστατα αυξημένο αριθμό διαθηκών στις εποχές με μεγάλη θνησιμότητα :

Δεκαετία Διαθήκες Γνωστός λοιμός Άγνωστος λόγος
1310-19 27 – –
1320-29 76 – –
1330-39 109 – 1332 (16)
1340-49 218 1347 (16) 1341 (16)
1348 (111) 1343 (22)
– 1346 (15)
1350-59 58 – –
1360-69 104 1362 (38) –
1366 (16) –
1370-79 112 1375 (17) –
1376 (47) –
1380-88 54 – –
1390-1420 27 – –

Γενικό συμπέρασμα: τα χρόνια των γνωστών κρητικών λοιμών του 14ου αι.4 ξεχωρίζουν με τον μεγαλύτερο αριθμό των διαθηκών, με τον Μαύρο Θάνατο και τους λοιμούς του 1362 και 1376 να προεξέχουν. Άλλη εξήγηση χρειάζεται για τους σχετικά υψηλούς αριθμούς του 1332 και ιδίως της δεκαετίας του ’40, του 1341, 1343 και 1346. Οι τελευταίοι μάλλον σχετίζονται με τις συνέπειες του εμφύλιου πολέμου στο Βυζάντιο (1341 κ.ε.), των δυσμενών για τη Βενετία εξελίξεων στη Μαύρη Θάλασσα (1343 κ.ε.) και της σταυροφορίας εναντίον του Ομούρ και της Σμύρνης (1343-45).5 Με αυτά οι συνηθισμένες σιτοπαραγωγικές περιοχές της Μακεδονίας και της Μαύρης Θαλάσσας ερημώθηκαν ή αποκλείστηκαν για τους βενετούς και κρητικούς εμπόρους. Το πρόβλημα της ανεπάρκειας του σιταριού και ο επακόλουθος υποσιτισμός σε μέρος του κρητικού πληθυσμού θα είχε επιδεινωθεί ακόμα περισσότερο από τις επίμονες προσπάθειες της ίδιας της Βενετίας να αγοράσει, και από την Κρήτη ακόμα, δημητριακά.6 Η μεγάλη σιτοδεία και ο λιμός, που μάστιζε εκείνα τα χρόνια την Ιταλία και ευρύτερα την Ευρώπη, κορυφώθηκαν στην Κρήτη το 1347, την παραμονή της πανούκλας.

Ο Μαύρος Θάνατος του 1347-48

Στοιχεία για τον Μαύρο Θάνατο του 1347-48 και τα θύματά του στην Κρήτη σώζονται ελάχιστα.7 Η αρρώστια μεταδόθηκε από τους λαθροεπιβάτες μαύρους αρουραίους (rattus rattus) σε κάποιο εμπορικό πλοίο που έφτασε στον Χάνδακα στα τέλη του 1347.8 Μετά τον Τραπεζούντα και την Κωνσταντινούπολη (1347) η αρρώστια έφτασε τον ίδιο χρόνο ακόμα με εμπορικά πλοία από τη μία στη Ρόδο, Κύπρο και Αίγυπτο και από την άλλη στη Σικελία. Ο Χάνδακας ως ενδιάμεσος σταθμός δεν γλύτωσε. Από εκεί θα διαδόθηκε σε όλη την Κρήτη.9 Στις αρχές Ιανουάριο του 1348 δεν είχε πάρει ακόμα τέτοιες διαστάσεις που να εμπόδιζε τις εργασίες των συμβουλευτικών οργάνων του Χάνδακα και την εκλογή των καινούργιων μελών της Γερουσίας.10 Από τις 26 Φεβρουαρίου άρχισε στις επίσημες πηγές η αρρώστια να χαρακτηρίζεται ως ‘σοβαρή επιδημία’, ‘μέγα θανατικόν’, ‘τρομακτική θνησιμότητα’.11 Από τον Απρίλιο ως τον Ιούλιο οι αρχές της Κρήτης προσπαθούν να προσελκύσουν γιατρούς για την αντιμετώπιση του λοιμού.

Δε διαθέτουμε συγκεκριμένες πληροφορίες για την Κρήτη ως προς τα συμπτώματα της πανούκλας, που μεταδιδόταν από τρωκτικά που επενέβαιναν στα πλοία, και από τους ψύλλους (Xenopsylla Cheopis)12 που είχαν μολυνθεί πάνω στους αρουραίους ή στα ψοφίμια τους. Έτσι είναι αδύνατο να προσδιοριστεί το είδος ή το στάδιο της πανούκλας, αν ήταν βουβωνική ή πνευμονική. Ο σχετικά μεγάλος αριθμός των διαθηκών του πρώτου εξάμηνου του 1348 που σώζονται, δηλ. των ανθρώπων που, αν και ήδη άρρωστοι, είχαν βρει συμβολαιογράφο πρόθυμο να τους δεχτεί ή να τους επισκεφτεί για να συντάξει τη διαθήκη τους,13 συνηγορεί για τη βουβωνική, την αρχική συνήθως μορφή, που δεν επέφερε τόσο γρήγορα τον θάνατο, παρά για την πνευμονική, τη μορφή που σκότωνε τα θύματα μέσα σε δυο μέρες.14

Με βάση τις διαθήκες όλου του 134815 συνέταξα τον παρακάτω πίνακα. Οι αριθμοί που παραθέτω, όπως και οι σωζόμενες διαθήκες, είναι απλώς ενδεικτικές.16

Μήνες Διαθήκες Υγιείς Άρρωστοι
Ιανουάριος 7 3(4) 4(3)17
Φεβρουάριος 9 418 5
Μάρτιος 44 9 35
Απρίλιος 30 1 29
Μάιος 11 – 11
Ιούνιος 7 1 6
Ιούλιος 1 – 1
Αύγουστος 2 2 –
Σεπτ.-Δεκ. – – –
Σύνολο 111 20(21) 91(90)

Οι αριθμοί είναι σχετικοί. Αφορούν μόνο όσους συνέταξαν το 1348 τη διαθήκη τους σε συμβολαιογράφο, του οποίου σώζονται τα πρωτόκολλα. Μας διαφεύγουν όσοι δεν είχαν να αφήσουν τίποτε, όπως βέβαια και οι περιπτώσεις που ήταν τόσο ραγδαία η εξέλιξη της αρρώστιας ώστε δεν πρόλαβε ο ασθενής να φωνάξει ή να βρει νοτάριο. Όσοι δηλώνουν ‘υγιής’ μπορεί αργότερα και αυτοί να έπεσαν θύματα του λοιμού και, από την άλλη, όσοι δηλώνουν ‘ασθενής’ δεν είναι σίγουρο πως πέθαναν.

Πρόκειται κυρίως για μόνιμους κατοίκους του Χάνδακα και για ξένους εμπόρους που βρίσκονταν στο νησί. Οι νοτάριοι αναφέρουν συστηματικά μετά τα προσωπικά στοιχεία του διαθέτη τον τόπο κατοικίας, την υγεία και τις διανοητικές του ικανότητες. Κανονικά διακρίνουν την πόλη (habitator Candide, που το αποδίδω ως Χα.) από τον κατοικημένο χώρο έξω από τα βυζαντινά τείχη (habitator burgi Candide, που το αποδίδω ως Μπ.). Πολύ λιγότεροι είναι οι κάτοικοι του Μπούργου. Απουσιάζουν σχεδόν εντελώς οι κάτοικοι χωριών. Η αναλογία Χάνδακας-Μπούργος δεν προδίδει τη δημογραφική πραγματικότητα της εποχής. Ὀλες οι διαθήκες είναι γραμμένες στα λατινικά (και μερικές ιδιόγραφες στα ιταλικά). Ελληνικές διαθήκες των notarii greci δεν έχουν σωθεί. Εκτός απ᾽ αυτό, οι περισσότεροι συμβολαιογράφοι έδρευαν στο εμπορικό κέντρο της πόλης και όχι στο προάστιο. Σήμερα καταλαβαίνουμε καλύτερα πως ο κάτοικος του Μπούργου, και υγιής να ήταν, δε θα ρίσκαρε τη ζωή του για να πάει σε κάποιο (γεμάτο) συμβολαιογραφείο σε άλλη συνοικία. Και ο ίδιος ο νοτάριος στην αποκορύφωση της πανδημίας δε θα ρίσκαρε τη ζωή του πηγαίνοντας στο σπίτι ετοιμοθάνατου ασθενή.19.

Ως προς τη θρησκευτική ταυτότητα, μόνο το ‘εβραίος’ είναι σαφέστατο διακριτικό. Τα ιδρύματα και οι εκκλησιαστικοί φορείς που ευεργετούνται είναι τα κύρια κριτήρια που διαθέτει ο μελετητής για να αποφασίσει σε ποιο θρήσκευμα ανήκει ο καθένας. Οι σύντομες, ατελείς ή βιαστικές διαθήκες δεν περιέχουν καμιά υπόδειξη προς αυτή την κατεύθυνση και δε δίνουν απάντηση σ᾽ αυτό το ερώτημα. Αναρωτήθηκα αν μπορούσα να χρησιμοποιήσω τα καθαρά ελληνικά βαφτιστικά όπως ‘Πόθα’, ‘Ποθητή’, ᾽Φραγκούλα’, ᾽Βασίλης᾽, ᾽Ἀποστόλης᾽ ως (πρόσθετο) επιχείρημα για την ορθοδοξία του αναφερόμενου προσώπου. Με κάποιο δισταγμό έγραψα σ᾽ αυτές τις περιπτώσεις (ορθ.?). Τα ονόματα ‘Αγνή’/Agnes, ‘Ειρήνη’/Herini και ‘Ελένη’/Helena’ και τα ανδρικά όπως ‘Εμμανουήλ’ και ‘Γεώργιος’ μού φάνηκαν ευρύτερα γνωστά και δεν τα χρησιμοποίησα για την ταύτιση του θρησκεύματος.

Η λεπτομερέστερη εξέταση των εκτενών διαθηκών θα μπορούσε ενδεχομένως να οδηγήσει μ.ά. στη διάκριση τριών ηλικιακών ομάδων: νέοι ανύπαντροι, παντρεμένοι με μικρά παιδιά και ηλικιωμένοι με μεγάλα παιδιά και εγγόνια και έμμεσα στον καθορισμό της ηλικίας των θυμάτων του λοιμού. Στο πλαίσιο αυτής της μελέτης δεν προχώρησα προς αυτή την κατεύθυνση.

Φαίνεται πως ορισμένες κατηγορίες διαθετών προτιμούν συγκεκριμένους νοταρίους. Οι χειροτέχνες (και μέλη των οικογενειών τους) είναι συνολικά 12. Προκύπτει πως είναι πελάτες σε τρεις νοταρίους, τον Άγγελο Bocontolo (ΑΒ, σώζονται οι διαθήκες με αρ. 24-83, κυρίως των ετών 1346 και 1348), τον Αλμπέρτο Palamonte (ΑΡ. αρ. 485-520, 1342-48) και τον καθολικό ιερέα Μάρκο da Piacenza (MdP, αρ. 304-35, 1338-49):20

αρ. ημερομ. όνομα άλλα στοιχεία υγεία κάτ. θρ. νοτ.
33 03.01.48 Marchesina χήρα του Paganucius, spatarius ασθ. Μπ. καθ.? ΑΒ
53 07.02.48 Hemanuel q. Petrus Paulo, faber υγιής Μπ. ? AB
503 14.03.48 Bartholomeus Çorçano, calafatus υγιής Χα. ? AP
61 16.03.48 Marcus de Firmo, murarius ασθ. Χα. καθ. AB
504 17.03.48 Mathea σύζ. Marinus Pantalio, frenarius ασθ. Χα. ? AP
508 19.03.48 Gulialmus de Piamonte, cerdo ασθ. Χα. καθ. AP
39 22.03.48 Aniça σύζ. Antonius Cirita, caligarius ασθ. Χα. ορθ. AB
507 28.03.48 Maricioli κόρη q. Nicoletus Geno, barbitonsor ασθ. Χα. καθ. AP
526 31.03.48 Mariçoli χήρα mag. Gregorius, ciroycus, de Spinis de Laude ασθ. Χα. καθ.? AP
59 10.04.48 Apostoli Damiano, sutor ασθ. Χα. (ορθ.?) AB
62 19.04.48 Marinus Mauroceno, aurifex ασθ. Χα. ? AB
330 10.05.48 Franciscus peliparius, q. Barth. Brixiano ασθ. Χα. καθ. MdP

Και οι άλλοι ‘επαγγελματίες’ απαντούν στους τρεις παραπάνω νοταρίους. Μόνο ο παπάς Γεώργιος (Κορώνης) Χρυσολουράς, που μαρτυρείται από το 1335 ως παπάς και κάτοικος του Μπούργου, κάλεσε ως νοτάριο τον Giovanni Gerardo (GG, αρ. 104-234, 1332-1361):

αρ. ημερομ. όνομα άλλα στοιχεία υγεία κάτ. θρ. νοτ.
157 07.01.48 Georgius Coroni, επονομ. Chrussolura, παπάς γιος του Michael ασθ. Μπ. ορθ. GG
324 15.01.48 Petrus Dandulo, presbyter, capelanus ecclesie S. Titi ασθ. Χα. καθ. MdP
37 22.02.48 Maria σύζ. Nic. Brexiano, notarius ασθ. Χα. ορθ. AB
49 08.03.48 Georgius de Filaretis, notarius, χειρόγρ.21 υγιής Χα καθ. AB
509 19.03.48 Agnes σύζ. Leonardus de Vegla, notarius ασθ. Χα. ? AP

Από τους λίγους εβραίους22, τέσσερις από τους πέντε είναι γυναίκες, οι τρεις καλούν τον νοτάριο Αλμπέρτο Palamonte, που ίσως να είχε το γραφείο του κοντά στην Εβραϊκή. Μία διαθέτρια απευθύνθηκε στον Αντώνιο Rodulpho (AR, 1330-48, όπου βρίσκονται και άλλες δύο διαθήκες εβραίου) και μία στον Pietro Longo (PL, 1348-52), του οποίου σώζονται μόνο οκτώ διαθήκες, ανάμεσα στις οποίες και άλλη μία διαθήκη εβραίας.

αρ. ημερομ. όνομα άλλα στοιχεία υγεία κάτ. θρ. νοτ.
474 24.02.48 Cheranna χήρα του Curtesus ασθ. Χα. εβρ. AR
638 11.03.48 Herini χήρα του Sambathus Chasuri ασθ. Χα. εβρ. PL
499 14.03.48 Herini σύζ. του Elia ασθ. Χα. εβρ. AP
502 17.03.48 Heregina σύζ. του Moyses q. Salachagio ασθ. Χα. εβρ. AP
511 06.04.48 Salachagia q. Yeremia23 ? Χα. εβρ. AP

Η μεγαλύτερη ομάδα, που ξεχωρίζει στον συνοπτικό κατάλογο των καταθετών είναι οι φεουδάρχες και ευγενείς που το επώνυμό τους συνοδεύεται από το διακριτικό ser, dominus ή n.v.

αρ. ημερομ. όνομα άλλα στοιχεία υγεία κάτ. θρ. νοτ.
43 23.01.48 Paulus q. n.v. Hemanuel Quirino υγιής Χα. καθ. ΑΒ
258 05.03.48 Marinus Contareno επονομ. Barbadusia, n.v. υγιής Βεν., τώρα Χα. καθ. GdM
645 06.03.48 Nida χήρα του dom. Petrus Venerio υγιής Χα. καθ. PL
176 08.03.48 Thomasina σύζ. του ser Thomas Advonale υγιής Χα. καθ. GG
505 16.03.48 Advenans χήρα του ser Joh. de Molino ασθ. Χα. καθ. ΑΡ
640 16.03.48 Katarina σύζ. του Marcus Venerio q. ser Petri υγιής Χα. καθ. PL
525 23.03.48 Maria χήρα του dom. Franc. Grimani ασθ. Χα. καθ. AdP
200 24.03.48 Marizoli κόρη του ser Andreas Pantaleo ασθ. Χα. καθ. GG
326 28.03.48 Francisca κόρη του q. Steph. Bono, σύζ. του ser Math. Gradonico ασθ. Χα. ? MdP
42 30.03.48 Herigina σύζ. του ser Nicolaus Piçamano de Veneciis ασθ. Χα. καθ. ΑΒ
197 31.03.48 Phylippus q. dom. Nic. Zane Panzono ασθ. Βεν., τὠρα Χα. καθ. GG
652 11.04.48 Margarita χήρα του ser Jac. de Vigoncia υγιής [Χα.] καθ. TdP
46 13.04.48 Catarina σύζ. του ser Facinus de Molino ασθ. Βεν., τώρα Χα. καθ. ΑΒ
56 18.04.48 Marçoli σύζ. του ser Andreas Iustiniano ασθ. Βεν., τώρα Χα. καθ. ΑΒ
57 18.04.48 Antonia κόρη του q. ser Antonius Quirino ασθ. Χα. καθ. ΑΒ
54 19.04.48 Johannes q. ser Michael Jalina ασθ. Χα καθ. ΑΒ
325 19.04.48 Antonia χήρα του dom. Andreas Barocio ασθ. Χα καθ. MdP
55 20.04.48 Agnes σύζ. του ser Simonetus Paradiso ασθ. Βεν.,τώρα Χα. καθ. ΑΒ
78 22.04.48 Thomas q. ser Nicolaus Bollani ασθ. Χα. καθ. ΑΒ
63 24.04.48 Mariçoli χήρα του ser Marcus Corario ασθ. Χα. καθ. ΑΒ
205 30.04.(48) ? q. dom. Andreas Cornario de Ven. ασθ. Χα. καθ. GG
64 03.05.48 Marinus q. dom. Nicolaus Quirino επονομ. Turin ασθ. Βεν., τώρα Χα. καθ. ΑΒ
221 21.05.48 Antonius q. dom. Joh. Secreto ασθ. Χα. καθ. GG
222 31.05.48 Petrus q. ser Joh. Çampani ασθ. Χα. καθ. GG
70 20.06.48 Maria χήρα του ser Michael Gradonico ασθ. Χα. καθ. ΑΒ

Οι περισσότεροι διαθέτες από αρχοντικές οικογένειες στράφηκαν για τη σύνταξη της διαθήκης τους στους ήδη γνωστούς νοταρίους, σχεδόν οι μισοί στον Άγγελο Bocontolo. Καινούργιοι είναι οι Avancius de Pesellis (AdP), Giorgio de Milano (GdM) και Tito de Pena (TdP).

Όλοι οι διαθέτες είναι ρωμαιοκαθολικοί εκτός από την Φραγκίσκα, κόρη του ser Στέφανου Bono (αρ. 326), του λατίνου φεουδάρχη και νοταρίου, αδερφή της Ποθητής και του Dominicus Bono. Η αμφίδρομη οικογενειακή σύνθεση αντικαθρεφτίζεται και στη ζωή και τη διαθήκη της: είχε μητέρα από γνωστή κρητική, ορθόδοξη οικογένεια, ο πατέρας της έμαθε ελληνικά σε έναν ορθόδοξο ναό, η ίδια πρέπει να έκανε καθολικό γάμο με τον ser Matheo Gradonico και τα παιδιά της να βαφτίστηκαν στην καθολική εκκλησία. Αφήνει μεγαλύτερα ποσά στους δύο μεγάλους καθολικούς ναούς, μικρότερα σε ένα ορθόδοξο μοναστήρι και μια εκκλησία. Στην ορθόδοξη εκκλησία της αγίας Βαρβάρας, στο κέντρο του παλιού Χάνδακα, άφησε 20 υπέρπερα για μια τοιχογραφία (pictura sanctorum), μάλλον στο ιερό του ναού. Θα την αδικούσα, αν σημείωνα μόνο ‘καθ’. Στις άλλες γυναίκες δεν είναι τόσο σαφής η διπλή θρησκευτική ταυτότητα.

Όσο προχωράει το 1348, όλο και περισσότεροι διαθέτες είναι χήρες και γιοι που (πρόσφατα) έχουν χάσει τον άντρα ή πατέρα τους. Διαθήκες ηλικιωμένων ευγενών και άλλων αρχόντων είναι πολύ σπάνιες. Μετά τον, ξαφνικό υποθέτω, θάνατο του άντρα ή πατέρα τους βιάστηκαν οι ίδιοι, όταν αρρώστησαν, να ρυθμίσουν τα υπάρχοντά τους. Πρέπει να υποθέσουμε πως οι χήρες και οι ορφανοί γιοι στρέφονταν στους οικογενειακούς τους νοταρίους. Δεν έχουν χαθεί επομένως οι διαθήκες των συζύγων ή πατέρων τους, δεν πρόλαβαν να καλέσουν τον νοτάριο. Προς την ίδια κατεύθυνση οδηγεί και μια άλλη διαπίστωση. Από τους 56 γερουσιαστές που πέθαναν κατά τη διάρκεια του λοιμού (Ratti-Vidulich 1976, αρ. 188) δε μηνμονεύεται κανένας στον κατάλογο αυτό. Ο μόνος που αναφέρεται έμμεσα (ως υγιής) είναι ο Thomas Advonale. Στις 8 Μαρτίου η σύζυγός του Thomasina έκανε τη διαθήκη της (αρ. 176), όπου και η ίδια δηλώνει υγιής. Όρισε μ.ά. τον αγαπημένο άντρα της ως επίτροπο. Μέσα στους επόμενους μήνες θα πέθαναν και οι δύο, όπως και τα υπόλοιπα μέλη της Γερουσίας του Χάνδακα.

Όποιος μελετήσει τον πλήρη κατάλογο των διαθηκών του 1348 (βλ. Παράρτημα) Θα μπορούσε να ερμηνέψει τη διάρκεια του λοιμού στον Χάνδακα ως εξής: ο λοιμός έγινε επιδημία από το δεύτερο 15-ήμερο του Φεβρουαρίου και κορυφώθηκε στους μήνες Μάρτιο ως και Μάιο. Κράτησε όπως και αλλού τέσσερις έως έξι μήνες.24 Οι αριθμοί των αρρώστων κατά τους καλοκαιρινούς μήνες Ιούλιο και Αύγουστο του 1348 είναι στο επίπεδο του προηγούμενου χρόνου. Από τον Σεπτέμβριο ως και τον Δεκέμβριο δε σώζεται καμία διαθήκη. Και άλλες πηγές μαρτυρούν πως από τον Σεπτέμβριο του 1348 η ζωή άρχισε να παίρνει πάλι τον κανονικό της ρυθμό, παρόλο που και μετά το καλοκαίρι του 1348 ο λοιμός δε σταμάτησε απότομα.

Μερικές άλλες παρατηρήσεις:

Ενδεικτικό για τον πραγματικό αριθμό των νεκρών μέσα στον Χάνδακα είναι το ότι, όπως σημείωσα πιο πάνω, από τα μέλη της Γερουσίας που είχαν εκλεγεί τον Ιανουάριο του 1348, 56 από τους 144 γερουσιαστές, ±40%, πέθαναν μέσα στο 1348. Πρέπει να συνειδητοποιούμε πως πρόκειται για την πιο προνομιούχα ομάδα του πληθυσμού, την κοινωνική και οικονομική ελίτ της πόλης.25

Τριάντα χρόνια μετά το λοιμό του 1348 ο αριθμός των εργαζομένων κυμαινόταν, όπως υποθέτει η McKee (McKee 2000, 91-92) ανάμεσα στους πέντε με οκτώ χιλιάδες. Για να υπολογίσω κατά προσέγγιση το ποσοστό των νεκρών στον ευρύτερο Χάνδακα, υποθέτω πως, πριν από τον λοιμό ο συνολικός πληθυσμός του μετρούσε δέκα χιλιάδες κατοίκους. Σε υψηλό αριθμό θυμάτων θα οδηγούσε και ο καθορισμός των ανθρώπων που δεν πρόλαβαν να γράψουν τη διαθήκη τους. Παιδιά, που στην Ευρώπη ανήκαν στα κατ᾽ εξοχήν θύματα του λοιμού, δεν αντιπροσωπεύονται, όπως ούτε οι δούλοι και οι ανειδίκευτοι εργάτες με τις οικογένειές τους. Όσοι άφηναν διαθήκη ανήκαν στα μέσα και ανώτερα κοινωνικά στρώματα, με κάποια έμφαση στα ανώτερα και τον ρωμαιοκαθολικό πληθυσμό του Χάνδακα. Αλλά και 40% των Γερυσιαστών δεν επέζησε της πανδημίας και δεν άφησε διαθήκη. Αν υποθέσουμε πως το ποσοστό όλων των κατοίκων του Χάνδακα που άφησαν κατά τη διάρκεια της πανούκλας διαθήκη ήταν 2% του ευρύτερου Χάνδακα, ποσοστό κατά τη γνώμη μου όχι ίδιαίτερα υψηλό, ο αριθμός των θυμάτων του λοιμού στον Χάνδακα (92 άρρωστοι x 50) θα ανερχόταν σε περίπου 4.500, ± 50% του συνολικού πληθυσμού της πόλης.

Αφού ο λοιμός μεταδιδόταν από τρωκτικά, μύγες και ψύλλους, η θνησιμότητα ανάμεσα σε ανθρώπους που ζούσαν υπό λιγότερο υγιεινές συνθήκες, και ειδικά τους χωρικούς, που έμεναν συχνά σε έναν κοινό χώρο ανθρώπων και ζώων και έπασχαν επιπλέον από (χρόνιο) υποσιτισμό, πρέπει να ήταν τρομακτική. Η μοναδική απόφαση της βενετικής Γερουσίας σχετικά με τον λοιμό στην Κρήτη26 υπογραμμίζει ακριβώς αυτό: από την τρομακτική θνησιμότητα που προκάλεσε η πανδημία στην Κρήτη, τα περισσότερα χωριά είχαν έλλειψη αγροτικών εργατικών χεριών απαραίτητων για τη συγκομιδή και τον τρύγο. Άνθρωποι που είναι πρόθυμοι να εγκατασταθούν ως ‘βιλάνοι’ στα φέουδα Λατίνων (όχι των ‘Γραικών’, των ορθοδόξων Κρητικών), εξαιρούνται από την ετήσια πληρωμή του τέλους του ενός υπέρπερου. Οι γερουσιαστές της Βενετίας δεν ανησυχούν για την απώλεια τόσων μελών των ανώτερων στρωμάτων της βενετοκρητικής κοινωνίας.27 Το μέλημα τους θα αφορά τη σοδειά των δημητριακών, Λόγω και της σιτοδείας του προηγούμενου χρόνου και τον τρύγο του περιζήτητου κρητικού κρασιού που κινδυνεύουν να χαθούν και τις οικονομικές (και κοινωνικές;) επιπτώσεις του λοιμού.

Δε φαίνεται υπερβολικό να υποθέσει κανείς πως η θνησιμότητα στην ύπαιθρο του Χάνδακα το 1348 ξεπέρασε το 50% και έφτασε σε ορισμένες περιοχές ίσως ακόμα και στο 60 ή 70% του πληθυσμού.

Τις βραχυπρόθεσμες κοινωνικές επιπτώσεις του Μαύρου Θανάτου σε μια κοινωνία χωρίς τις σημερινές γνώσεις της ιατρικής και τα μέτρα υγιεινής και προφύλαξης, μπορούμε σήμερα κάπως καλύτερα να τις φανταστούμε. Υπό διάλυση η κοινωνία, απόγνωση των επιζώντων σε μια έρημη πόλη, όπου λειουργούσαν μόνο οι εκκλησίες, ίσως και χωρίς παπά, και οι ταβέρνες· η αγορά και τα μαγαζιά χωρίς καινούργιες προμήθειες.

Οικονομικά η διάλυση της κοινωνίας είχε ως αποτέλεσμα την ερήμωση της υπαίθρου, μετανάστευση, απόδραση δούλων και βιλάνων, έλλειψη αγροτικού δυναμικού, εργατικών χεριών και πιο ειδικευμένου προσωπικού, ελλιπή συγκομιδή της σοδειάς, κενά στο εμπόριο. Μεσοπρόθεσμα η βενετική διοίκηση του Χάνδακα αναγκάστηκε να λάβει μέτρα για να καθορίσει και να περιορίσει την αύξηση των τιμών βασικών προϊόντων και της αμοιβής για ορισμένες κατηγορίες εργατών και τεχνητών. Για το κράτος και τους φεουδάρχες η αποτυχημένη συγκομιδή συνεπαγόταν λιγότερα έσοδα από τους φόρους και διάφορες εισφορές, οι ιδιοκτήτες φεούδων από τα συμβόλαια εντριτείας.28

Και ο Στέφανος Σαχλίκης; Από μικρός είχε χάσει τη μητέρα του. Το 1348 ως 15-χρονος νέος άνθρωπος, ενήλικος κατά τον νόμο, έχασε τον πατέρα του και την αδερφή του Ελένη, χήρα του Κυρίλλου Pantaleo και μητέρα ενός ανήλικου παιδιού. Την ευθύνη για τον μικρό του ανεψιό Ανδρέα ή Κύριλλο Pantaleo, ορφανό πλέον από πατέρα και μητέρα, θα την ανέλαβαν μάλλον οι επιζήσαντες συγγενείς Pantaleo. Ο ίδιος κληρονόμησε την περιουσία (και τα χρέη) του πατέρα του. Από μαθητής σχολείου έγινε ιδιοκτήτης μερικών σερβενταριών στα Χανιά και τον Χάνδακα, με σπίτια στον Χάνδακα και τον Μπούργο, και εκτός από τα άλλα βρέθηκε ξαφνικά με χίλια υπέρπυρα στο πουγκί του. Το έριξε στο γλέντι.

Για τις βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες συνέπειες της μεγάλης αρρώστιας στη ζωή του Στέφανου Σαχλίκη, βλ. την επόμενη ενότητα, Τα εικοσιπέντε χρόνια από τον Μαύρο Θάνατο ως και τη φυλάκιση του Σαχλίκη (1348-1372).

Παράρτημα Οι διαθέτες του 1348[^afk]

αρ. ημερομ. όνομα άλλα στοιχεία υγεία κάτ. θρ.
33 03.01.48 Marchesina χήρα του Paganucius, spatarius ασθ. Μπ. καθ.?
157 07.01.48 Georgius Coroni, επονομ. Chrussolura, παπάς, γιος του Michael ασθ. Μπ. ορθ.
323 11.01.48 Palma σύζ. Nic. Albiço ασθ. Χα. καθ.
324 15.01.48 Petrus Dandulo, presbyter, capelanus ecclesie S. Titi ασθ. Χα. καθ.
512 19.01.48 Nicoletus Minoto,29 ιδιόγραφη ? [Χα.] καθ.
179 22.01.48 Agnes Sclavo υγιής Χα. καθ.
43 23.01.48 Paulus q. n.v. Hemanuel Quirino υγιής Χα. καθ.
34 30.01.48 Massimus de Rimano υγιής Χα. καθ.
328 01.02.48 Jacobus Paulo, χειραφετ. γιος του Marco υγιής Χα. καθ.
35 07.02.48 Nicolota χήρα του Nic. Naptopulo υγιής Μπ. ορθ.
53 07.02.48 Hemanuel q. Petrus Paulo, faber υγιής Μπ. ?
203 15.02.48 Benvenuta Trivisana υγιής Χα. ?
389 20.02.48 Phylippa χήρα του Const. Cornario ασθ. Χα. ορθ.
37 22.02.48 Maria σύζ. του Nic. Brexiano, notarius ασθ. Χα. ορθ.,
223 24.02.48 Phylippus χειραφετ. γιος του Barth. de Rippa,18 υγιής Χα. ?
474 24.02.48 Cheranna χήρα του Curtesus ασθ. Χα. εβρ.
36 27.02.48 Petrus de Armin ασθ. Μπ. ?
519 02.03.48 Mariçoli σύζ. του Alexandrinus Spiron,30 ασθ. Χα. ?
641 02.03.48 Agnes χήρα του Thomasinus Moro ασθ. Χα. ?
529 04.03.48 Donatus Truno ασθ. Χα. καθ.
531 04.03.48 Johannes Latura υγιής Μπ. ?
258 05.03.48 Marinus Contareno, επονομ. Barbadusia, n.v. υγιής Βεν., τώρα Χα. καθ.
645 06.03.48 Nida χήρα του dom. Petrus Venerio υγιής Χα. καθ.
49 08.03.48 Georgius de Filaretis, notarius, ιδιόγραφη21 υγιής Χα καθ.
176 08.03.48 Thomasina σύζ. του ser Thomas Advonale,31 υγιής Χα. καθ.
530 11.03.48 Vendramus Pilliça, ασθ. Μπ. ορθ.
638 11.03.48 Herini χήρα του Sambathus Chasuri ασθ. Χα. εβρ.
499 14.03.48 Herini σύζ. του Elia ασθ. Χα. εβρ.
503 14.03.48 Bartholomeus Çorçano, calafatus υγιής Χα. ?
38 16.03.48 Herini χήρα του Marcus Venerio υγιής Χα. ορθ.
61 16.03.48 Marcus de Firmo, murarius ασθ. Χα. καθ.
505 16.03.48 Advenans χήρα του ser Joh. de Molino ασθ. Χα. καθ.
640 16.03.48 Katarina σύζ. του Marcus Venerio q. ser Petri,32 υγιής Χα. καθ.
331 17.03.48 Salera κόρη του q. Palencius de Verona ασθ. Χα. ορθ.?
502 17.03.48 Heregina σύζ. του Moyses q. Salachagio ασθ. Χα. εβρ.
504 17.03.48 Mathea σύζ. του Marinus Pantalio, frenarius ασθ. Χα. ?
514 17.03.48 = 50233
71 18.03.48 Felix Bono ασθ. Χα καθ.
521 18.03.48 Michaletus Bragadino, ασθ. Βεν.,τώρα Χα. καθ.
47 19.03.48 Hellena σύζ. του Joh. de Spoliti ασθ. Χα. ?
508 19.03.48 Gulialmus de Piamonte, cerdo ασθ. Χα. καθ.
509 19.03.48 Agnes σύζ. του Leonardus de Vegla, notarius ασθ. Χα. ?
40 20.03.48 Theodora σύζ. του Vassili Suriano ασθ. Χα. ορθ.?
501 20.03.48 Nicoletus Filaretis ασθ. Χα. ορθ.
517 20.03.48 Antonius q. Martinus Sclavo34 υγιής Χα. καθ.
39 22.03.48 Aniça σύζ. του Antonius Cirita, caligarius ασθ. Χα. ορθ.
510 22.03.48 Dominica χήρα του Franc. Pisani ασθ. Χα. καθ.,
524 22.03.48 Frangula χήρα του Leo Xidha ασθ. Χα. (ορθ.?)
41 23.03.48 Hemanuel Lathura ασθ. Μπ. ορθ.
220 23.03.48 Thomasina χήρα του Jac. Cornario ασθ. χα. καθ.
525 23.03.48 Maria χήρα του dom. Franc. Grimani ασθ. Χα. καθ.
200 24.03.48 Marizoli κόρη του ser Andreas Pantaleo ασθ. Χα. καθ.
516 24.03.48 Michael Chanioti35 ασθ. [Χα.] ορθ.
52 26.03.48 Simeo Greco ασθ. Χα. ?
506 26.03.48 Katarina σύζ. του Petrus de Vicencia ασθ. [Χα.] καθ.
49 27.03.48 βλ. 08.03.48
513 27.03.48 Agnes χήρα του Marcus Quirino36 ασθ. [Χα.] ?
326 28.03.48 Francisca κόρη του q. Steph. Bono, σύζ. του ser Math. Gradonico ασθ. Χα. ?
507 28.03.48 Maricioli κόρη του q. Nicoletus Geno, barbitonsor ασθ. Χα. καθ.
42 30.03.48 Herigina σύζ. του ser Nicolaus Piçamano de Veneciis ασθ. Χα. καθ.
60 31.03.48 Vassili Crasudhi37 ασθ. Μπ. (ορθ.?)
197 31.03.48 Phylippus q. dom. Nic. Zane Panzono ασθ. Βεν., τὠρα Χα. καθ.
526 31.03.48 Mariçoli χήρα του mag. Gregorius, ciroycus, de Spinis de Laude ασθ. Χα. καθ.?
201 (00).04.48 Leonardus de Molino38 ασθ. Χα. καθ.?
518 01.04.48 Michael Paramandi39 ασθ. Μπ. ?
198 02.(04).48 Marizoli σύζ. του Nic. Pantaleo ασθ. Χα. καθ.
76 03.04.48 Thomasina σύζ. του Johannes Bono ασθ. Χα. καθ.
511 06.04.48 Salachagia q. Yeremia23 ? Χα. εβρ.
59 10.04.48 Apostoli Damiano, sutor ασθ. Χα. (ορθ?)
44 11.04.48 Georgius Mussalo40 ασθ. Χα. ?
652 11.04.48 Margarita χήρα του ser Jac. de Vigoncia υγιής [Χα.] καθ.
74 12.04.48 Simon de Torcello, ιδιόγραφη 41 ασθ. Χα. καθ.
45 12.04.48 Nicolaus Plachina ασθ. Χα. καθ.
48 12.04.48 Antonius de Firmo ασθ. Χα. καθ.
68 13.04.48 Potha χήρα του Hem. Dandulo, επονομ. Patermo ασθ. Χα. (ορθ.?)
46 13.04.48 Catarina σύζ. του ser Facinus de Molino ασθ. Βεν., τώρα Χα. καθ.
50 16.04.48 Nichiforus Paulopulo ασθ. Χα. ορθ.
51 17.04.48 Petrus de Rubeis de Padua ασθ. Χα. ?
58 17.04.48 Hemanuel γιος του Petrus Rosso ασθ. Χα. καθ.
639 17.04.48 Fontana χήρα του Antonius de Canali ασθ. Χα. καθ.
56 18.04.48 Marçoli σύζ. του ser Andreas Iustiniano ασθ. Βεν., τώρα Χα. καθ.
57 18.04.48 Antonia κόρη του q. ser Antonius Quirino ασθ. Χα. καθ.
62 19.04.48 Marinus Mauroceno, aurifex ασθ. Χα. ?
54 19.04.48 Johannes q. ser Michael Jalina ασθ. Χα καθ.
325 19.04.48 Antonia χήρα του dom. Andreas Barocio ασθ. Χα καθ.
55 20.04.48 Agnes σύζ. του ser Simonetus Paradiso ασθ. Βεν.,τώρα Χα. καθ.
65 20.04.48 Balducius de Rimano ασθ. Μπ. καθ.
78 22.04.48 Thomas q. ser Nicolaus Bollani ασθ. Χα. καθ.
80 24.04.48 Catharina σύζ. του Blasius Blasii de Riva ασθ. Χα. ορθ.?
63 24.04.48 Mariçoli χήρα του ser Marcus Corario ασθ. Χα. καθ.
204 26.04.48 Claretus Foscareno ασθ. Χα. καθ.
572 26.04.48 Hergina χήρα του Achilles de Vicencia42 ασθ. Χα. ?
205 30.04.(48) ? q. dom. Andreas Cornario de Ven. ασθ. Χα. καθ.
64 03.05.48 Marinus q. dom. Nicolaus Quirino επονομ. Turin ασθ. Βεν., τώρα Χα. καθ.
219 06.05.48 Marcus de Canale ασθ. Χα. καθ.
224 06.05.48 Helena χήρα του Chyrilus Pantaleo ασθ. Χα. καθ.
218 07.05.48 Daniel Greco ασθ. Χα. καθ.
66 08.05.48 Thomas Quirino ασθ. Χα. καθ.
330 10.05.48 Franciscus peliparius, q. Barth. Brixiano ασθ. Χα. καθ.
389 20.05.48 Phylippa χήρα του Const. Cornario ασθ. Χα. ορθ.
221 21.05.48 Antonius q. dom. Joh. Secreto ασθ. Χα. καθ.
67 25.05.48 Johannes q. Dominicus Popo ασθ. Χα. καθ.
31 28.05.48 Caladia χήρα του Raphael Romello ασθ. Χα. ?
259 30.05.48 Phylippa κόρη του q. Marcus Mudacio, σύζ. του Joh de Grimaldo, ασθ. Χα. καθ.
222 31.05.48 Petrus q. ser Joh. Çampani ασθ. Χα. καθ.
69 01.06.48 Marchesina χήρα του Dominicus Popo ασθ. Χα. καθ.
225 09.06.48 Paulus Quirino, ασθ. Χα. καθ.
73 14.06.48 Mabilia κόρη του q. Thomas Moço ασθ. Χα. καθ.
70 20.06.48 Maria χήρα του ser Michael Gradonico ασθ. Χα. καθ.
75 23.06.48 Antonius Belli υγιής Χα. καθ.
81 27.06.48 Paulus q. Phylippus Corario ασθ. Χα. καθ.
72 28.06.48 Hellena χήρα του Phylippus de Milano ασθ. Χα. καθ.
212 17.07.48 Helena χήρα του Marcus Maçamurdi ασθ. Χα. ?
180 27.08.48 Phylipa χήρα του Petrus Sancti υγιής Χα. καθ.
207 29.08.48 Helena σύζ. του Joh. Capuço, χωριό Πολέμισσα υγιής χω. ορθ.

Castricum, Απρίλιος 2020

  1. Βλ, π.χ. τη διαθήκη της Πετρονέλας Φαλιέρου, κόρης του ποιητή Μαρίνου Φαλιέρου και πρώτης γυναίκας του κρητικού ευγενή και ουμανιστή Lauro Quirini (A.F. van Gemert, «O Lauro Quirini και η πρώτη γυναίκα του Pelegrina, κόρη του Marin Falier», στο: Μνημόσυνον Σοφίας Αντωνιάδη, Βιβλιοθήκη του Ελληνικού Ινστιτούτου Βενετίας Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών, αρ. 6, Βενετία 1974, 158-68). Ανάμεσα στις διαθήκες του 1347 βρίσκονται και δύο διαθέτριες που είναι έγκυες (αρ. 169 και 329). ↩

  2. Το πιο γνωστό παράδειγμα είναι η διαθήκη του κρητικού ζωγράφου Άγγελου Ακοτάντου· βλ. τώρα Μαρία Βασιλάκη, «Ο ζωγράφος Άγγελος Ακοτάντος: το έργο και η διαθήκη του (1436)», Θησαυρίσματα,τόμ. 18 (1981), σελ. 290-298. ↩

  3. McKee, Sally, Wills from Late Medieval Venetian Crete 1312-1420 1-3, Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Washington D.C. 1998. Παραπέμπω στην έκδοσή της με τον αύξοντα αριθμό της διαθήκης. ↩

  4. Κ.Π. Κωστής, Στον καιρό της πανώλης. Εικόνες από τις κοινωνίες της ελληνικής χερσονήσου, 14ος-19ος αιώνας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1995. ↩

  5. El. Zachariadou, Trade and crusade: Venetian Crete and the emirates of Menteshe and Aydin (1300–1415). Βιβλιοθήκη του Ελληνικού Ινστιτούτου Βενετίας Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών, αρ. 11, Βενετία 1983, 45 κ.ε. ↩

  6. F. Thiriet, Régestes des délibérations du Sénat de Venise concernant la Romanie, τόμ.Ι (1329-1399). École pratique des Hautes Études – Sorbonne. Vie section, Mouton & Co, Παρίσι-Χάγη 1958, αρ. 190 (12.04.1346), 194 (09.01.47, με αυξημένη τιμή), 196 (24.04.47) και 204 (23.08.47). ↩

  7. Κωστής 1995, 237-240 και 303-320, ειδ. 308, van Gemert 1980, 37 και σημ. 8, Γάσπαρης 1997, 74-80 (με ιδιαίτερη έμφαση στην πολιτική των αρχών για ενίσχυση του αγροτικού πληθυσμού). ↩

  8. Στις 8 Ιανουαρίου διαλαλείται επίσημα πως απαγορεύεται η φιλοξενία ασθενών από τα μέρη της Ρωμανίας, Κορώνης και Μεθώνης. Ακολουθεί η απαγόρευση ορθόδοξοι παπάδες να θάψουν τα θύματα στις ορθόδοξες εκκλησίες μέσα στην πόλη (Duca di Candia 14, c. 212v, αρ. 16-17). Για τον Μαύρο Θάνατο, την πορεία και τις συνέπειες του, βλ. την πρόσφατη μονογραφία: Dick Harrison, De Zwarte Dood. De pandemie van de pest (μετάφραση από τα σουηδικά, ενημερωμένη για τα ολλανδικά από τον συγγραφέα), Uitgeverij Omniboek, Utrecht 2021. ↩

  9. Η περίπτωση της Σικελίας είναι καλό παράδειγμα για το πώς από ένα λιμάνι, αυτό της Μεσσίνας, μεταδόθηκε η πανούκλα σε όλο το νησί. Βλ. Harrison 2021, 122-26. ↩

  10. Ratti-Vidulich 1976, αρ. 188. Βλ. και παρακάτω. ↩

  11. Ratti-Vidulich 1976, αρ. 191. Η ημερομηνία αυτή επιβεβαιώνεται από τις δημοσιευμένες διαθήκες που υποδεικνύουν αύξηση των άρρωστων διαθετών από τις 20 Φεβρουαρίου και μετά. ↩

  12. Ο Σαχλίκης αναφέρει τους ψύλλους, σε άλλα συμφραζόμενα, μ.ά. τους μαύρους ψύλλους στα κυνηγόσκυλά ή στο σπίτι του (Αφήγησις, στ. 126). ↩

  13. Από τους 10 συμβολαιογράφους που γνωρίζουμε στα χρόνια 1347-1348 στον Χάνδακα, δε μαρτυρούνται πια μετά το 1348 ο Αλμπέρτος Palamonte, που πέθανε στα τέλη Μαρτίου του 1348, ο Avancius de Pesellis, ο Αντώνιος Rodulfo (πέθανε πριν από τις 8 Ιουλίου, βλ. McKee 1998, αρ. 475) και ο Bonacursιus de Fregona (γι᾽ αυτόν και τον θάνατό του, βλ. σημ. 24). Μαζί με τους νοταρίους πέθαιναν συχνά και οι μάρτυρες, τόσο οι τακτικοί όσο και οι περαστικοί. Πέντε νοτάριοι δεν εμφανίζονται μετά το 1348 παρά μόνο με μια-δυο πράξεις το 1349 ή 1350. Κυρίως ο Giovanni Gerardo (αρ. 104-234, 1332-1361) και ο Giorgio de Milano (αρ. 255-280, 1348-1371) συνεχίζουν και μετά το τέλος του λοιμού. ↩

  14. J.M.W. Bean, «The Black Death: The Crisis and its Social and Economic Consequences», in: D. Williman, The Black Death. The impact of the Fourteenth-Century Plague. Papers of the Eleventh Annual Conference of the Center for Medieval and Renaissance Studies [Medieval and Renaissance Texts and Studies 13], Binghamton 1982, 23-38. Για την πανούκλα και τις μορφές της, βλ. ειδικά Harrison 2021, 43-47. Για μια σφαιρική εικόνα του λοιμού στην υπόλοιπη Ευρώπη, βλ. Barbara Tuchman, A Distant Mirror. The Calamitous 14th Century, MacMillan London Limited, 1979. ιδ. το κεφάλαιο 5: This is the End of the World: The Black Death, 92-125 και Harrison 2021. ↩

  15. McKee 1998. Οι διαθήκες του 1347 δε δείχνουν, σε σύγκριση με τα προηγούμενα χρόνια, ιδιαίτερα μεγάλη θνησιμότητα. Από τους 16 διαθέτες οι οκτώ, κυρίως στο πρώτο εξάμηνο, δηλώνουν άρρωστοι, πέντε υγιείς, δύο έγκυες και μία ηλικιωμένη. Το πρώτο κύμα της αρρώστιας του 1347 δεν αντικαθρεφτίζεται επομένως στην Κρήτη. ↩

  16. Οι διαθήκες (νεκροί;) του 1348 είναι πολύ περισσότερες απ᾽ όσο στα άλλα χρόνια που η Κρήτη μαστιζόταν από επιδημίες, 1362 (38), 1366 (16), 1375 (17) και 1376 (47)(Κωστής, ό.π.). ↩

  17. Ο διαθέτης στην ιδιόγραφη διαθήκη του δε συμπεριέλαβε τη φόρμουλα για την υγεία του. Οι τέσσερις άρρωστοι είναι από το πρώτο 15-ήμερο του μήνα· οι τρεις υγιείς από τις 22 ως τις 30 Ιανουαρίου. ↩

  18. Δύο από τους τρεις μάρτυρες (Μάρκος Caravello q. Michaelis, Θεόδωρος Emforus) πέθαναν στο μεταξύ. ↩ ↩

  19. Η φόρμουλα που ακολουθεί μετά τα στοιχεία του διαθέτη: vocari feci ad me (…..), notarium ipsumque rogavi ut hoc meum scriberet testamentum (κάλεσα τον …., συμβολαιογράφο, κοντά μου και τον παρακάλεσα να μου γράψει αυτή τη διαθήκη μου), είναι στερεότυπη έκφραση και δε θα σημαίνει πως ο συμβολαιογράφος επισκέφτηκε πραγματικά τον ασθενή στο σπίτι του . ↩

  20. Και οι τρεις νοτάριοι διακρίνουν στις πράξεις τους τον τόπο κατοικίας Candida από τον burgus Candide. Στη συνοπτική απόδοση των ‘άλλων στοιχείων’ τα επαγγέλματα και οι τίτλοι ευγενείας ακολουθούν αμέσως μετά το ενδιαφερόμενο πρόσωπο: π.χ. στον αριθμό 157 ο Georgius Coroni είναι παπάς. Αν ο πατέρας του ήταν παπάς θα έγραφα: γιος του Michael, παπάς. ↩

  21. Η ιδιόγραφη διαθήκη έχει ημερομηνία 9 Μαρτίου, στο πρωτόκολλο του συναδέλφου του καταχωρήθηκε στις 27 του μήνα. ↩ ↩

  22. Γράφω τη λέξη με πεζό, γιατί στο άρθρο αυτό εκλαμβάνω την ένδειξή ως απόδοση της θρησκευτικής ταυτότητας. Και τα ‘καθολικός’ και ‘ορθόδοξος’ γράφονται με πεζό. ↩

  23. Ο νοτάριος Αλμπέρτος Palamonte και ένας από τους δύο μάρτυρες (Λαυρέντιος Dono) πέθαναν. ↩ ↩

  24. Harrison 2021, 22-42. ↩

  25. van Gemert 1980, 37 και σημ. 8. Συνολικά η Γερουσία θα αριθμούσε μάλλον 150 μέλη. Ο κατάλογος του Στέφανου Bragadino, του πρώτου από τους δύο συμβούλους του Δούκα Κρήτης, δεν είναι πλήρης. Αυτό δεν αλλάζει τα ποσοστά, αφού και εκεί ορισμένα ονόματα θα είχαν διαγραφεί. Η φίλη Χρύσα Μαλτέζου μού σκάναρε την απόφαση για τη σύνθεση της Γερουσίας του 1348 (Ratti-Vidulich 1976, αρ. 188). Με την ‘έξυπνη απομόνωση’ που εφαρμόζει η Ολλανδία, η βιβλιοθήκη του πανεπιστημίου λόγω κορονοϊού δεν ήταν προσιτή. Την ευχαριστώ και πάλι. ↩

  26. Thiriet 1958, 64, αρ. 214, 12 Αυγούστου 1348. ↩

  27. Ο Gabriele de’ Mussi Historia de Morbo υποστηρίζει πως στη Βενετία έκαναν μετά τη λήξη της επιδημίας έλεγχο του αριθμού των νεκρών και διαπίστωσαν πως πάνω από 70% των κατοίκων είχε πεθάνει. Βλ. Harrison 2021, 128 και 133–35. ↩

  28. Βλ. γενικά Κωστής 1995, 237-40, 303-20, van Gemert 1980, 37-38, Gasparis 1997, 74-80. ↩

  29. Ο νοτάριος Αλμπέρτος Palamonte και οι τρεις μάρτυρες (magister Bonacursius de Fregona, Αλμπερτίνος Braçole, Μάρκος Ramella) πέθαναν. Ο καγκελάριος Κρήτης καταχώρησε τη διαθήκη στο πρωτόκολλο του Palamonte. ↩

  30. Ο νοτάριος Αλμπέρτος Palamonte και οι τέσσερις μάρτυρες (Αλέξιος Langovardo, Γιαννούλης Brois, Νικόλαος Pantaleo, Μαρίνος Pantaleo) πέθαναν. ↩

  31. Ένας από τους τρεις μάρτυρες (Θεόδωρος Emforus) πέθανε, ο άλλος (Θωμάς Albi) λείπει εκτός Κρήτης. ↩

  32. Ένας από τους δύο μάρτυρες (Νικόλαος Gisi, 18.03.48) πέθανε. ↩

  33. Ο νοτάριος Αλμπέρτος Palamonte πέθανε. ↩

  34. Ο νοτάριος Αλμπέρτος Palamonte και δύο από τους τρεις μάρτυρες (Εμμανουήλ Beto, Λεονάρδος Geno) πέθαναν. ↩

  35. Ο νοτάριος Αλμπέρτος Palamonte και οι τρεις μάρτυρες (Ιάκωβος Traversario, Εμμανουήλ Beto, Λαυρέντιος Dono) πέθαναν. ↩

  36. Ο νοτάριος Αλμπέρτος Palamonte και ένας από τους δύο μάρτυρες (Λαυρέντιος Dono) πέθαναν. ↩

  37. Υπογράφει ένας μόνο μαρτυρας. Και ο Δούκας Κρήτης Μάρκος de Cornario είναι άρρωστος. ↩

  38. Ένας από τους δύο μάρτυρες (Κύριλλος Contareno) πέθανε. ↩

  39. Ο νοτάριος Αλμπέρτος Palamonte και ένας από τους δύο μάρτυρες (Λαυρέντιος Dono) πέθαναν. Στις 13 Απριλίου 1350 απαγορεύθηκε η δημοσίευση της διαθήκης. ↩

  40. Ένας από τους τρεις μάρτυρες (Αντώνιος de Furlino) πέθανε, ο άλλος (Νικόλαος Çago) λείπει εκτός Κρήτης. ↩

  41. Ήταν ιδιοκτήτης πολλών ελληνικών βιβλίών. Tα αφήνει στoν μικρανεψιό του, Συμεών de Torcello, γιο του Ιωάννη de Torcello (του νοταρίου;), ενός από τους τέσσερις επιτρόπους του. ↩

  42. Ένας από τους δύο μάρτυρες (Παύλος de Vigla) πέθανε, ο άλλος (Ιάκωβος de Vigla) λείπει εκτός Κρήτης. ↩