Tα 25 χρόνια από τον Μαύρο Θάνατο ως και τη φυλάκισή του (1348-1372)

Στο ποίημα Αφήγησις παράξενος η περιγραφή αυτής της περιόδου διαιρείται σε δύο στάδια:
1. Την εγκατάλειψη του σχολείου και τα γλέντια, τις παρέες, τις πολιτικές με αποτέλεσμα την πτώχευση.
2. Τη συνέχιση της κοσμικής ζωής με εξόδους και γεύματα, τη μοιραία συνάντηση με την Κουταγιὠταινα, την καταδίκη σε φυλάκιση και τη σύνθεση/συγγραφή των πρώτων ποιημάτων.

Σε όσα ακολουθούν εξακολουθώ να διακρίνω τα δύο πρόσωπα: τον λογοτεχνικό ή ποιητικό και τον ιστορικό Σαχλίκη.

1348-1355: Τα γλέντια, οι πολιτικές και η πτώχευση

Ο ποιητικός Σαχλίκης

Ο αφηγητής Στέφανος περιγράφει στους στ. 35-78 την πορεία του από το σχολείο των γραμμάτων στη νυχτερινή σχολή των πολιτικών (στ. 55), με ειδίκευση στο τραγούδι και τη μουσική (στ. 52-53), στην οποία κατόρθωσε όχι μόνο να μπει, αλλά να αναδειχθεί ακόμα και μάστορας, δάσκαλος των άλλων (στ. 58). Μοιραία συνέπεια ήταν η τελική του οικονομική κατάρρευση:

52-59
Ορέγομουν να περπατώ με τους τραγουδιστάδες,
με τους παιγνιώτες τους καλούς, τους παραδιαβαστάδες.
Ολίγα¹ γράμματα έμαθα και τότε τα εξαφήκα
κι εις το σκολειόν των πολιτικών² εγύρεψα κι εμπήκα.
Αφήκα πάσαν φρόνεσιν και παίδευσιν και τάξιν
και συμβουλήν δεν ήθελα τινός, να με διατάξει,
αμή εγενόμην μάστορας τους άλλους να διατάσσω
κι ουδέν ημπόρουν τα καλά ποτέ να τα χορτάσω.

63-66
Ως νυκτερίδα εγύριζα στο Ξώπορτον, το Κάστρον³
κι υπήγαινα να κοιμηθώ με της ημέρας το άστρον.
Οι συντροφιές, τα γιόματα κι οι δείπνοι καθ᾽ ημέραν
και τα μεγαλα ανήφορα κατήφορα μ᾽ εφέραν
…

70-73
Εξέπεσα κι επτώχανα κι εχάσα το εδικόν μου
και τότε έσκόπησα καλά τον πελελόν σκοπόν μου.
Επούλησα τα σπίτια μου κι επούλησα τους τόπους
οπού με αφήκαν οι γονείς με τους πολλούς τους κόπους.

Όπως στα χρόνια της βασικής (και μέσης) εκπαίδευσης ο αφηγητής δε διακρίνει επίπεδα ή χρονικές περιόδους, έτσι παρουσιάζει και τα χρόνια της ειδίκευσης στη νυχτερινή ζωή ως ένα σύνολο, με μία όμως ανέλιξη: από μαθητευόμενος κατόρθωσε να αναγνωριστεί ως μάστορας. Τα χρονικά όρια τα περιόριζε η οικονομική του αντοχή και οι πιέσεις από την πλευρά της κοινωνίας και των πιστωτών του, που για τον αφηγητή Στέφανο ανήκαν σε άλλο κόσμο.

Οι πολιτικές

Οι μαυλίστριες και πολιτικές αποτελούν το κύριο αντικείμενο σε άλλα ποιήματα του Σαχλίκη, τη Βουλή των πολιτικών, και ειδικά το δεύτερο και τρίτο μέρος, το Καταλόγι της Πόθας και το τρίτο μέρος των Συμβουλών στον Φραντζισκή..

Στήν Αφήγηση ο αφηγητής περιορίζεται να σκιαγραφήσει απλώς το γενικό πλαίσιο των νυχτερινών διασκεδάσεων, τα κέντρα διασκέδασης και τους συντρόφους του. Στα στενά του Κάστρου (στ. 39), στο Ξώπορτο (στ. 63), στο ‘Πολιτικαρείον'(στ. 46) γύριζε ο Στέφανος παρέα με τους τραγουδιστές και τους μουσικούς (στ. 52-53) και τους άλλους γλεντζέδες και δεν ήθελε να αποχωριστεί τις πολιτικές και μαυλίστριες (στ. 60). Για τους αναγνώστες και ακροατές τα στενά του Κάστρου και το συγκεκριμένο μέρος του Ξώπορτου, όπου βρίσκονταν οι ταβέρνες και τα πορνεία, δεν χρειάζονταν περαιτέρω εξήγηση.⁴

Οι άλλες διασκεδάσεις

Στην Αφήγηση ο Σαχλίκης ξεχωρίζει τρία είδη διασκεδάσεων: τον χορό σε γάμους και άλλες εκδηλώσεις, γλέντια/φαγοπότια με τις πολιτικές και παρέα με ομάδες ομάδες που πηγαιναν τραγουδώντας με μουσική από το ένα κέντρο στο άλλο. Οι (παραδοσιακοί) χοροί (στ. 48) και οι παρέες των μουσικών και τραγουδιστών που τριγυρνούσαν στο Κάστρο και το Ξώπορτο πρέπει να μύησαν τον νεαρό Στέφανο στα σύγχρονα ιταλικά τραγούδια και τον ρυθμό και τη μουσική του πολιτικού στίχου του προφορικού έμμετρου λόγου. Εκτός από τα κρητικά παραδοσιακά μουσικά όργανα, όπως το σουραύλι, η τσαμπούνα και κάποια μορφή κρουστού, απαντά και η λύρα.⁵ Η λύρα, που στον Σαχλίκη μαρτυρείται μόνο στο αστικό περιβάλλον του Χάνδακα, ίσως να μην είναι η γνωστή κρητική, αλλά να ανήκει στα ιταλικά μουσικά όργανα, όπως η κιθάρα και το λαούτο, που χρησιμοποιούνταν στην πόλη.⁶

Ο ιστορικός Σαχλίκης

Όταν σταμάτησε στον Χάνδακα η επιδημία πανούκλας το καλοκαίρι του 1348, ο μισός πληθυσμός είχε πεθάνει και η κοινωνία είχε διαλυθεί. Τα χωριά στην ενδοχὠρα ερημώθηκαν ακόμα περισσότερο από τη φυγή των βιλάνων και το μεταναστευτικό ρεύμα προς τις πόλεις. Η συγκομιδή και ο τρύγος του 1348 κινδύνευαν να χαθούν, η αγορά έμεινε χωρίς προμήθειες. Σχεδόν αμέσως οι αρχές είχαν να αντιμετωπίσουν σοβαρή έλλειψη εργατικού δυναμικού στα χωριά και ειδικευμένων τεχνιτών στην πόλη.⁷ Σε όλη την Ευρώπη ο Μαύρος Θάνατος του 1348 σημαίνει από πολλές απόψεις ρήξη με το παρελθόν. Ξαφνικά όσοι επέζησαν είχαν κληρονομήσει ή είχαν αποκτήσει με άλλον τρόπο ακίνητα και περιουσίες άλλων που δεν είχαν την τύχη να επιζήσουν. Μετά την τόσο φρικτή και μεγάλης κλίμακας πανούκλα ο κόσμος στην πόλη είχε χάσει τον μπούσουλα.⁸ Οι καινούργιοι πλούσιοι, κυρίως νέοι, με τη σκέψη ‘ποιος ζει ποιος πεθαίνει;’⁹ ξόδευαν αβέρτα τα λεφτά σε διασκεδάσεις, ρούχα και άλλα αντικείμενα μόδας,¹⁰ Άλλοι στρέφονταν στην εκκλησία και ετοιμάζονταν για την άφιξη του Αντίχριστου. Και στον Χάνδακα εμφανίστηκαν οι flagellanti,¹¹ οι αυτομαστιγωνόμενοι φανατικοί πιστοί, που προέτρεπαν τον κόσμο να μετανοήσει ενόψει της συντέλειας του κόσμου.

Ο Στέφανος Σαχλίκης, σε ηλικία 14-15 χρονών, βρέθηκε κληρονόμος του πατέρα του και τουλάχιστον 1.000 υπέρπυρων που του άφησε η μοναδική του αδερφή Ελένη. Ενήλικος νέος με καλή μόρφωση, φεουδάρχης με τουλάχιστον μία σερβενταρία στην περιφέρεια Χανιών, δυόμισι σερβενταρίες στην επαρχία Μαλεβιζίου, σερβενταρίες στο Παραμούτσι και Ποταμίτη, αν οι τελευταίες ανήκαν στον πατέρα του και όχι σε κάποιον άλλο Ιωάννη Σαχλίκη. Εκτός απ᾽ αυτά ήταν και ιδιοκτήτης διάφορων σπιτιών στον Χάνδακα και μιάς οιναποθήκης στον Μπούργο.

Για τον Στέφανο Σαχλίκη η ενδεχόμενη απώλεια της σοδειάς του 1348, οι θάνατοι στα φέουδά του και η ανεπαρκής επικοινωνία με τα πιο απομακρυσμένα φέουδα θα κατέστησαν τον πρώτο καιρό προβληματική την είσπραξη των εσόδων του.¹² Με τα χρήματα που είχε κληρονομήσει, τα ενοίκια και τα έσοδα από τα άλλα κτήματά του, με τη μόρφωσή του που θα του άνοιγε την πρόσβαση σε ανώτερες υπαλληλικές θέσεις και αξιώματα, με το δίκτυο των επαφών και γνωριμιών του πατἐρα του, είχε κάθε δυνατότητα να ανοιχτεί στην κοινωνία και να ζήσει άνετα.

Από τα πρώτα χρόνια μετά τον λοιμό δε σώζεται κανένα έγγραφο που να μαρτυρεί κάποια εμπορική του δραστηριότητα ή ανανέωση παραχωρήσεων ή ενοικιάσεων. Η πράξη της 17 Δεκεμβρίου 1348 (van Gemert 1980, έγγραφο αρ. 1.3, 83-84) προμηνύει κιόλας τις συνέπειες της αρνητικής πλευράς της κληρονομιάς του πατέρα του. Η θεία του, Νικολότα Foscari συμπράττοντας με τον Δομήνικο Bono, που αργότερα εμφανίζεται συχνά ως ο γαμπρός της, ζητά από τον νοτάριο Ιωάννη Gerardo να συντάξει συμβολαιογραφικά έγγραφα για όσα έσοδα από πιστώσεις και ενοίκια θα του δηλώσει ο Στέφανος Σαχλίκης. Η αχρονολόγητη πράξη (van Gemert 1980, έγγραφο αρ. 3.2, 85-86), με την οποία ο Στέφανος αύξησε το ποσό του παλιού δάνειου της των 55 υπ. στον Ιωάννη Σαχλίκη σε δάνειο 100 υπ. στον Στέφανο, αποπληρωτέο μέσα σε ένα χρόνο, μάλλον δε συντάχτηκε το 1348, αλλά το 1353 ή 1355.¹³

Η βία με θύματα γυναίκες και η πορνεία

Μετά τον Μαύρο Θάνατο και αιώνες αργότερα ακόμα στην υπόλοιπη Ευρώπη πολλοί νέοι, που δεν είχαν την απαραίτητη οικονομική υπόσταση και δεν μπορούσαν να παντρευτούν, έβλεπαν πλούσιους ηλικιωμένους και χήρους να παίρνουν τις νέες γυναίκες για σύζυγο.¹⁴ Σε διάφορες πόλεις οι αρχές ἐλαβαν τα απαραίτητα μέτρα για να προστατεύουν τις νέες κοπέλες και ειδικά υπηρέτριες από τη σεξουαλική ενόχληση και βία των νέων αντρών. Στο πλαίσιο αυτό προσπαθούσαν να θέσουν την πορνεία κάτω από κρατικό έλεγχο. Δίπλα στις κοπέλες του δρόμου, τις περιπατητικές, και τις υπηρέτριες των λουτρών δημιουργήθηκε μια τρίτη κατηγορία επαγγελματιών πορνών που δρούσε στο επίσημο πορνείο.¹⁵

Στοιχεία για τη βία με θύματα γυναίκες μπορούμε να παρακολουθήσουμε στην Κρήτη από το 1366, όταν η βενετική διοίκηση υποχρέωσε τους δημόσιους γιατρούς να καταθέτουν όλες τις περιπτώσεις τραυματισμού (όχι βίαιου θανάτου) που διαπίστωναν. Οι εκθέσεις τους έχουν συμπεριληφθεί στα σωζόμενα Memoriali. Τρεις γιατροί δήλωναν στην κοινή τους έκθεση το όνομα του θύματος, τον τόπο κατοικίας, το είδος και τη θεση του τραύματος και το όνομα του (πιθανού) δράστη με ενδεχομένως και κάποια πρόσθετα στοιχεία.¹⁶ Συχνά προσέθεταν και το όνομα του γιατρού που περιέθαλψε το θύμα.

Για την περίοδο 1366-72, πριν εγκατασταθεί ο Σαχλίκης στο Πενταμόδι, συγκέντρωσα όλες τις περιπτώσεις βίας με γυναίκες ως θύματα. Περιορίστηκα στον Χάνδακα και τον Μπούργο. Ο συνολικός αριθμός των τραυματισμένων ανέρχεται σε 197, 141 άντρες ως θύματα και 46 γυναίκες, ± 25% του συνολικού αριθμού.¹⁷ Μερικά από τα ονόματα, επώνυμα και περιοχές που αναφέρονται θυμίζουν ονόματα, επαγγέλματα και περιοχές που απαντούν και στα ποιήματα του Σαχλίκη: μια ταβερνιάρισσα με δράστη τον ταβερνιάρη (Μ395), η Μαρία Αστουπαλιώτισσα (Μ277, Βουλή 187, Γκιόστρα 8), η Κατερίνα Ματσαμούρδη (Μ184, Ματσαμούρδαινα Βουλή 175), μια Νικολετα Καλφἀδαινα (Μ474, Καφάδαινα, Βουλή 128), η Αγνή curialis που μένει ‘στις ταβέρνες’ (Μ158), μια Εργίνα που μένει στην Τσαγκαριά/τα τσαγκαράδικα (Μ211, Βουλή 109), η Σοφία από το Σύβριτο μπροστά στο Hospitale’ (Μ415), η Καλή στον Άγιο Φραγκίσκο (Μ183). Για ορισμένες γυναίκες προσδιορίζεται πως μένουν μαζί με κάποιον άντρα, που δεν είναι ο σύζυγός τους (η Κατερίνα Ματσαμούρδη (Βουλή 175) με τον Νικόλαο de Canale Μ184, η Νικολέτα (Βουλή 188) Caliva με τον Ουρσολίνο Τζουστιν(ιάν)¹⁸ 494). Δεν είναι τυχαίο που αναφέρονται και υπηρέτριες και σκλάβες (Μ119, 120, 231, 233, 422 Τατάρα σκλάβα ως δράστης, 492 Τατάρα υπηρέτρια, Τατάρα σκλάβα 504). Ειδικά οι τελευταίες, το προσφιλέστερο εμπόρευμα του σκλαβεμπορίου του 14ου αι., μαρτυρούνται στη βιβλιογραφία συχνά ως θύματα σεξουαλικής εκμετάλλευσης.¹⁹

Τα στοιχεία αυτά δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως συγκρίσιμα με τα αποτελέσματα των σημερινών ερευνών για σωματική βία. Σεξουαλίκη βία και παρενόχληση δεν αναφέρονται στις εκθέσεις. Οι 7% των σημερινών γυναικών της Ευρώπης που δήλωσαν κατα την έρευνα του 2019 πως υπέστησαν τους τελευταίους 12 μήνες σωματική βία²⁰ συγκρίνονται μόνο απ᾽ αυτή την άποψη πως πρόκειται για γυναίκες οποιασδήποτε ηλικίας που έπεσαν θύματα σωματικής βίας από οποιονδήποτε δράστη, αρσενικό ή θηλυκό. Στα στοιχεία του 14ου αι. λείπουν εντελώς οι μαρτυρίες των ίδιων των γυναικών. Ακόμα και ο ορισμός της βίας διαφέρει. Μόνο οι περιπτώσεις σωματικής (και όχι σεξουαλικής) βίας που ήταν τόσο σοβαρές που χρειάζονταν ακόμα και ιατρική επέμβαση και παρακολούθηση από δημόσιο γιατρό απαντούν στις κρητικές εκθέσεις. Το δείγμα των χρόνων 1366-72 απλώς δείχνει πως ± 25% των θυμάτων βίας ήταν γυναίκες, πως οι τραυματισμοί γίνονταν τόσο μέσα στην οικογένεια, από συζύγους και υπηρέτες, όσο και δημόσια από γνωστούς και αγνώστους, σε παντρεμένες γυναίκες και ελεύθερες, σε σκλάβες και υπηρέτριες. Τα είδη της βίας, με τραύματα στο στήθος, στα γεννητικά όργανα, υποδεικνύουν τη σεξουαλική βία.

Συμπερασματικά, τα σωζόμενα στοιχεία σε σχέση με τα ποιήματα του Σαχλίκη, αποδεικνύουν την ιστορικότητα ή τουλἀχιστον την αληθοφάνεια του κόσμου των πολιτικών που παρουσιάζει ο Σαχλίκης στη Συνέλευση των πολιτικών στη Βουλή των πολιτικών και την Γκιόστρα.

Η πώληση των ακινήτων

Όταν έληξαν εν μέρει τα συμβόλαια που ο πατέρας του είχε συνάψει πριν από τον Μαύρο Θάνατο, ο Στέφανος ανανέωσε το 1352 την ενοικίαση της οιναποθήκης στον Μπούργο του Χάνδακα (van Gemert 1980, έγγραφο αρ. 4.3, 89-90, 23 Ιανουαρίου 1352) και έναν χρόνο αργότερα των σπιτιών του στον Χάνδακα (van Gemert 1980, έγγραφο αρ. 4.1, 87-88, 21 Αυγούστου 1353). Στον ίδιο χρόνο χρονολογείται η πράξη με την οποία ο Δομήνικος Bono αναγκάζει τον Στέφανο να ξεχρεώσει μέσα σε ένα χρόνο το παλιό χρέος του πατέρα του του 1343, συνολικά 560 υπέρπυρα (van Gemert 1980, έγγραφο αρ. 3.3, 86-87). Όταν το 1355 ο Στέφανος αποδείχτηκε ανεπαρκής να τα ξεχρεώσει, ο Δομήνικος προσέφυγε στη δικαιοσύνη και απέκτησε το δικαίωμα να κατασχέσει την περιουσία του Στέφανου ως το ποσό των 560 υπέρπυρων ως κεφάλαιο, 74 υπέρπυρων ως πρόστιμο και υπέρπυρων δύο, γρόσσων 8 και parvi 16, συνολικά ένα ποσό σχεδόν 637 υπέρπυρων. Ένας από τους χρεωφειλέτες, ο Ματθαίος Κουταγιώτης, αναγκάζεται το 1355 να πληρώσει τα 50 υπέρπυρα που χρωστούσε για το πενταετές ενοίκιο ορισμένων σπιτιών του Στέφανου, όχι στον Στέφανο, αλλά στον Δομήνικο Bono (van Gemert 1980, έγγραφο αρ. 4.2, 88-89).

Για την πτώχευση του Στέφανου Σαχλίκη δε σώζονται αποδείξεις παρά μόνο η αναγκαστική πώληση σε δημόσιο πλειστηριασμό της σερβενταρίας του στον Κουφό τον Απρίλιο του 1356 (van Gemert 1980, έγγραφο αρ. 4.4, 90). Η τύχη των διάφορων σπιτιών του στον Χάνδακα και της οιναποθήκης στον Μπούργο είναι άγνωστη. Πάντως μετά το 1355 ο Στέφανος δεν αναφέρεται πια σε κανένα έγγραφο ως ιδιοκτήτης τους. Μάλλον και αυτά υποχρεώθηκε να τα πουλήσει όλα (βλ. και στ. 72) για να αποπληρώσει τα χρέη του. Απ᾽όσο φαίνεται από τα σωζόμενα έγγραφα τα χρέη του αποτελούνταν βασικά αποκλειστικά από το παλιό χρέος του πατέρα του προς τους γιους του Στέφανου Bono και το δικό του στη θεία του, Νικολότα Foscari, και έμμεσα στον Δομήνικο Bono, τον γαμπρό της.

Τα λόγια της Μοίρας προς τον Στέφανο (στ. 83-84)

Και λέγει η Τύχη μου η κακή: «Εδά έβγαλες τα χρέη
ελείψαν από πάnω σου οι άνομοι Εβραίοι,
….

δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα του ιστορικού Σαχλίκη του 1355. Aποκλείεται ο Σαχλίκης στην απελπιστική οικονομική κατάσταση που βρισκόταν, να δοκίμασε να ξεχρεώσει τα παλιά του χρέη με βραχυπρόθεσμα δάνεια από Εβραίους. Δε σώζεται κανένα έγγραφο που να το επιβεβαιώνει. Ακόμα και ένας τοκογλύφος δε θα δάνειζε τόσο μεγάλο ποσό σε έναν χρεωκοπημένο άρχοντα χωρίς σοβαρή εγγύηση. Ενδεικτικό για τη δανειοληπτική του ικανότητα είναι ότι, όταν τρία χρόνια μετά την πτώχευσή του, ενώ ο Στέφανος είχε ήδη εκλεγεί για δεύτερη φορά μέλος του Μείζονος Συμβουλίου, για πρώτη φορά δοκίμασε να δανειστεί από τον εβραίο Joste Angura 25 υπέρπυρα για τρεις μήνες, αποπληρωτέα ως το τέλος της συγκομιδής του 1358, χρειάστηκε τρεις εγγυητές (van Gemert 1980, έγγραφο αρ. 3.1, 84-85, 4 Ιουνίου 1358)

Χρέη στο δημόσιο για την varnitio και άλλες εισφορές ως φεουδάρχη, που τον ταλανίζουν μετά την Αποστασία του Αγίου Τίτου (βλ. παρακάτω), δεν εντόπισα.

Αφού ο Σαχλίκης πούλησε τα φέουδα στον Κουφό και τα σπίτια και άλλα ακίνητα στον Χάνδακα και τον Μπούργο,²¹ δεν του απέμεινε τίποτε παρά μόνο η σχεδόν μισή καβαλαρία στο Πενταμόδι και το πατρικό του στον Χάνδακα που αναλογούσε σ᾽ εκείνο το φέουδο.

Η σπάταλη ζωή, η Κουταγιὠταινα, η φυλάκιση και το πρώτο τραγούδι 1356-1372

Ο ποιητικός Σαχλίκης

Στα 17 χρόνια που μεσολαβούν ανάμεσα στην αποπληρωμή των χρεών και την εγκατάστασή του στο χωριό διακρίνει ο αφηγητής Σαχλίκης τρείς σταθμούς, πού ίσως ανταποκρίνονται σε τρεις περιόδους (στ. 87-100):

87-88
Λοιπόν εξαναδιἀγειρα²² εις την αρχαίαν μου τάξιν
και οπού να κάμει τά ᾽καμνα, ολίγα να υποτάξει.
…
92-93
Και ως τό ᾽θελεν η Τύχη μου, η άτυχός μου Μοίρα,
ηύρα την Κουταγιώταινα, την πομπεμένην χήραν
…
97-100
Πολλά επεριδιαβάσαμε αντάμα εμείς οι δύο
ακόμη ως και την σήμερον τα γένια μου μαδίω.
Δια εκείνην την πολιτικήν στην φυλακήν μ᾽ εβάλαν
και απείτις μ᾽ ερημἀξασιν, τότε κοντά μ᾽ εβγάλαν.
101-102
Και τά ‘γραψα εις την φυλακήν δια τες αρχαίες μαυλίστριες
και τα παιδία του σκολειού πολλά τα ετραγουδούσαν.

Η σπάταλη ζωή του Στέφανου με τις διασκεδάσεις (περιδιαβάσματα, στ. 89) και τα γλέντια (χαροκοπιές, στ. 90, 95) με αποκορύφωμα τη μεγάλη ζωή του με την ‘πομπεμένη χήρα’ Κουταγιώταινα (στ. 93-97) και τα έξοδα της περιόδου της φυλάκισής του τον ρήμαξαν για δεύτερη φορά οικονομικά (στ. 100). Ο άσωτος Σαχλίκης με την προτροπή της Τύχης του (στ. 83, 92) κατέληξε ξανά φαλιρισμένος. Η παλιά συναναστροφή με τους τραγουδιστές και μουσικούς (στ. 52-53) τον οδήγησε, όταν βρισκόταν φυλακισμένος, στη σύνθεση του τραγουδιού του για τις έμπειρες μαυλίστριες.

Τρία θέματα που θίγονται εδώ αναπτύσσονται σε άλλα ποιήματά του Σαχλίκη:

Η Κουταγιὠταινα

Η χήρα η Κουταγιώταινα είναι η ηρωίδα, κυρίως του δεύτερου και τρίτου μέρους της Βουλής των πολιτικών, της ιδρυτικής συνέλευσης της συντεχνίας των πολιτικών και της εορταστικής γκιόστρας των πολιτικών. Στη Βουλή ο ποιητής παρουσιάζει την Κουταγιώταινα ως αρχιμαυλίστρια, που οι πολιτικές την εξέλεξαν ᾽πρώτη᾽, ‘πριόρα’ της συντεχνίας τους. Κατά τη γνώμη μου και στο Καταλόγι της Πόθας, πίσω από το ψευδο-ονοματεπώνυμο Πόθα Τζουστουνιά, τη λεγόμενη ‘Ψωλοπόθα’,²³ κρύβεται η Κουταγιώταινα. Στο Καταλόγι της Πόθας καυχιέται πως είναι η πρώτη πολιτική, που από μικρή κοπέλα επιθυμούσε και χαιρόταν το σεξ.

Η Φυλακή

Ολόκληρο το πρώτο από τα τρία ποιήματα της φυλακής και εν μέρει και το δεύτερο είναι μάλλον ρητορικές ασκήσεις πάνω στα γνωρίσματα της φυλακής και τη συμπεριφορά των φυλακατόρων και δεν έχουν σχέση με την πραγματικότητα και την πραγματική περιγραφή της φυλακής του Χάνδακα και του κελιού του Σαχλίκη. Σύμφωνα με το τρίτο ποίημα ο Σαχλίκης πρέπει να είχε προνομιούχα θέση, αφού είχε δικό του κελί, τόσο ευρύχωρο που χωρούσε και φίλους και συγγενείς που τον επισκέπτονταν και όπου έτρωγε μεσημέρι και βράδυ μαζί με τον φύλακα ή ακόμα και παρέα με ξένους μισθοφόρους. Το φαγητό τού το έφερνε μάλλον κάποιος υπηρέτης ή άλλο μέλος της οικογένειάς του.

Το τραγούδι και τα ποιήματα της φυλακής

Η περίοδος στη φυλακή τον έκανε να συνθέσει δικά του τραγούδια και να γράψει γράμματα και ποιήματα. Όλα τα ποιήματα που στο παρισινό χειρόγραφο Π ανήκουν στην πρώτη ενότητα συντέθηκαν ή γράφτηκαν, τουλάχιστον στην αρχική τους μορφή, στη φυλακή: τα ποιήματα Περί φίλων, Περί φυλακής 1-3, η λεγόμενη Βουλή των πολιτικών 1-3²⁴, καθώς και το τραγούδι Καταλόγι της Πόθας, που σώζεται μόνο στο χειρόγραφο της Νεάπολης. Tο τελευταίο αυτό τραγούδι, που αρχίζει με τις επικές καυχησιές των πέντε μεγάλων μαστροπών, το υπονοεί ο ποιητής στους παραπάνω στίχους 101-102.

Στη σύνθεση και συγγραφή και την επιτυχία του τραγουδιού (στ. 102) πρέπει να συνέβαλε ως προς τη μελωδία και το περιεχόμενό του η πείρα που είχε αποκτήσει στα χρόνια μετά τη μεγάλη επιδημία του 1347-48 τριγυρίζοντας με τους μουσικούς και τους κανταδόρους στα στενά του Κάστρου και το Ξώπορτο τραγουδὤντας και αυτοσχεδιάζοντας τραγούδια που είχε μάθει κατά τη φοίτησή του στη νυχτερινή σχολή των πολιτικών (στ. 52-53).

Ο ιστορικός Σαχλίκης

Το πολιτικό κλίμα στην Κρήτη και η θητεία του Σαχλίκη ως μέλους του Μείζονος Συμβουλίου

Παρόλο που από τον 13ο αι. είχε οριστεί, στα συμβουλευτικά σώματα της Κρήτης να εκλέγονται ως κάτοχοι φέουδων αποκλειστικά Λατίνοι, δηλ. ρωμαιοκαθολικοί, ευγενείς και αστοί, από το τέλος ήδη του 13ου αιώνα σώζονται αποφάσεις του Δούκα της Κρήτης που αναγνώριζαν σε Κρητικούς, ακόμα και ορθόδοξους ιερείς που ανήκαν στους 130 παπάδες του Αρχιεπισκόπου Κρήτης, ιδιοκτήτες φέουδων, το δικαίωμα να κυκλοφορούν ως Βενετοί όπως οι άλλοι φεουδάρχες της Κρήτης (βλ. Η οικογένεια Σαχλίκη στο: https://arnoldvangemert.com/σαχλικικά/149).

Ο πατέρας του Στέφανου Σαχλίκη, ο Ιωάννης ήταν τουλάχιστον από το 1345 (οι κατάλογοι των χρόνων 1342-1344 δε σώζονται) μέλος όχι (μόνο) του Μείζονος Συμβουλίου, αλλά και της Γερουσίας του Χάνδακα. Φαίνεται πως τότε αψηφούσαν το γεγονός ότι μέλη κρητικών οικογενειών ἐμπαιναν στα ανώτερα συμβουλευτικά όργανα της Κρήτης.

Μετά τον Μαύρο Θάνατο του 1347-48 και την αντικατάσταση του 40% των Γερουσιαστών που είχαν πέσει θύμα της πανούκλας, οι καιροί άλλαξαν και άρχισαν να διαφαίνονται δύο αντικρουόμενες τάσεις στην βενετοκρητική κοινωνία και τη βενετική πολιτική στον νησί. Από τη μια η ίδια η Βενετία και μια ομάδα φεουδαρχών άρχισαν να ανησυχούν για την όλο και αυξανόμενη παρουσία ‘Γραικών’, δηλ. ορθόδοξων Κρητικών, ως κατόχων φέουδων και ως εκ τούτου μελών των συμβουλευτικών οργάνων, όργανα που από παλιά προορίζονταν αποκλειστικά για Λατίνους. Από την άλλη είχαν δημιουργηθεί στον ενάμιση αιώνα της Βενετοκρατίας σχέσεις συνεργασίας, φιλίας, ακόμα και συγγένειας, ανάμεσα στους παλιότερους αποίκους και τις τοπικές αρχοντικές οικογένειες. Η αμοιβαία τους προσέγγιση, που έφτανε ακόμα και σε επιγαμίες, δημιουργούσε μέσα σ᾽ αυτούς τους κύκλους μια κοινή συνείδηση της κρητικότητας, που δε συμβάδιζε πάντα με τα αποκλίνοντα συμφέροντα της μητρόπολης, της ‘μητέρας’ τους Βενετίας, που ένιωθαν πως τους φερόταν συχνά σαν μητριά.²⁵

Η πρώτη τάση οδήγησε το 1356 τη Βενετία να λάβει μέτρα που αποσκοπούσαν στον εκκαθαρισμό του Μείζονος Συμβουλίου του Χάνδακα από μη Λατίνους. Από την άλλη, τον Οκτώβριο του 1355, οι φεουδάρχες της Κρήτης αποφάσισαν να στείλουν πρεσβεία στη Βενετία, ζητώντας μ.ά. χάρη για τον Τίτο Venier²⁶ και τον Φραντζέσκο Gradenigo, που το 1354 είχαν ηγηθεί μιας συνωμοσίας. Ήταν η περίοδος που η δυσαρέσκεια²⁷ και αγανάκτηση ανάμεσα στους φεουδάρχες για τους παραπάνω λόγους είχε κορυφωθεί. Όταν αποφασίστηκε η πρεσβεία τους να εκφράσει όχι μόνο τα συλλυπητήρια του σώματος για την ήττα του βενετικού στόλου στη ναυμαχία της Μεθώνης το 1354, αλλά και την αφοσίωση των μελών του Συμβουλίου στη μητρόπολη, 36 από τους 156 φεουδάρχες-μέλη του Μείζονος Συμβουλίου εναντιώθηκαν στην απόφαση.

Μέσα σ᾽ αυτό το κλίμα, οι αρχές της Κρήτης απέφυγαν στην αρχή να εφαρμόσουν κατά γράμμα τις δογικές διαταγές. Τον Δεκέμβριο του 1356, όταν ο Στέφανος Σαχλίκης ήταν περίπου 25 χρονών, ως φεουδάρχης, κάτοχος δυόμισι σερβενταριών, είχε θεωρητικά το δικαίωμα να εκλεγεί μέλος του Μείζονος Συμβουλίου.²⁸ Ο Δούκας και οι σύμβουλοί του αγνόησαν τη δογική διαταγή και ο Στέφανος εκλέχτηκε για πρώτη φορά μέλος του Μείζονος Συμβουλίου του 1357, αφού πληρούσε τους όρους συμμετοχής. Και τα επόμενα χρόνια, κάθε φορά με διαφορετική σύνθεση του σώματος των εκλεκτόρων, ο Στέφανος επανεκλεγόταν κανονικά.²⁹ Ενδεικτικό για τη θέση και το κύρος του Στέφανου Σαχλίκη είναι το γεγονός ότι το 1359 ο Τίτος Venier του ζήτησε να είναι εγγυητής του για την εκλογή του ως ενός από τους τρεις καμεράριους των φεουδαρχών.³⁰

Στις 11 Δεκεμβρίου 1361 όμως,³¹ στις εκλογές για το 1362, ο Δούκας και οι δύο Σύμβουλοί του εφάρμοσαν τη διαταγή της 5 Απριλίου 1356 και όρισαν επιτροπή 32 μελών του Μείζονος Συμβουλίου για την εξέταση και εκλογή των μελών του Μείζονος Συμβουλίου. Κατά την εξέταση των υποψηφίων η επιτροπή απέρριψε 27 πρόσωπα, ανάμεσα στους οποίους τον Στέφανο Σαχλίκη και τον συγγενή του Δομήνικο Bono, γιο του ποτέ Στέφανου. Όλοι εκτός από τον Στέφανο είχαν λατινικό επώνυμο. Δεν αποκλείεται όλοι αυτοί να είχαν γεννηθεί από μικτούς γάμους, οι 26 από γάμο λατίνου πατέρα με μητέρα γραική, ο Στέφανος από γάμο ορθόδοξου πατέρα και καθολικής μητέρας. Στις 5 Ιουλίου του επόμενου χρόνου η βενετική Γερουσία διευκρίνισε πως ο Δούκας και οι δύο Σύμβουλοί του πρέπει να φροντίζουν ώστε να μην εκλέγονται στο Μείζον Συμβούλιο Γραικοί και νόθα παιδιά Βενετών ευγενών.³²

Όταν στις 11 Δεκεμβρίου 1362 έγινε η εξέταση ενόψει της εκλογής για το 1363, ο Δομήνικος Bono και οι άλλοι 25 εγκρίθηκαν.³³ Απορρίφθηκε μόνο ο Στέφανος Σαχλίκης,³⁴ χωρίς αμφιβολία επειδή θεωρούνταν ‘Γραικός’ ως γεννημένος από γραικό πατέρα και λατίνα(;) μητέρα.³⁵ Επειδή η απόρριψη από το Μείζον Συμβούλιο δεν οφειλόταν σε προσωπική επιλογή του Σαχλίκη (ή προτροπή της Τύχης του) και αποτυχία, ο ίδιος δεν την παρουσιάζει στην αφήγησή του ανάμεσα στις αποτυχίες του. Ο Στέφανος Σαχλίκης δεν έπαψε, και μετά τον αποκλεισμό του από το Συμβούλιο, να ανήκει στην κοινωνική και οικονομική ελίτ των φεουδαρχών, αλλά ήταν και φαινόταν ‘Γραικός’. Ο χαρακτηρισμός ᾽Γραικός’ σήμαινε ᾽Κρητικός᾽ και αυτόματα και ‘ορθόδοξος᾽. Μήπως έπαιξε ρόλο και το ότι, σε αντίθεση με τη βενετική μόδα, ο Στέφανος είχε γένια, όπως θα μπορούσε κανείς με κάποια επιφύλαξη να συμπεράνει από τον στ. 98;

ακόμη ως και την σήμερον τα γένια μου μαδίω.

Τα γένια ήταν ένα από τα χαρακτηριστικά που χρησιμοποιούσε η βενετική διοίκηση για να διακρίνει Γραικούς από Λατίνους.³⁶

Οι καθημερινές ασχολίες του

Στα χρόνια ως την Αποστασία του Αγίου Τίτου και πάλι δε σώζονται σχεδόν καθόλου νοταριακές πράξεις που να πιστοποιούν κάποια εμπορική δραστηριότητα του Σαχλίκη.³⁷ Εμφανίζεται όμως αρκετά συχνά ως μάρτυρας σε πρἀξεις του συμβολαιογράφου Ιωάννη Gerardo. Ακόμα και ως μέλος του Μείζονος Συμβουλίου με δυσκολία κατόρθωσε τον Ιούνιο του 1358 να δανειστεί για τρεις μήνες ως τη συγκομιδή τον Αύγουστο ένα σχετικά μικρό ποσό από τον εβραίο Joste Angura (1358). Ο δανειοδότης ζητούσε μάλιστα τρεις εγγυητές! Ο ίδιος εβραίος θα του δανείζει και τα επόμενα χρόνια χρήματα, μικρά ποσά και πάντοτε αποπληρωτέα σε μερικούς μήνες.

Κατά τα άλλα δεν μαρτυρούνται ούτε μεγάλα χρέη ούτε αναγκαστικές πωλήσεις ακινήτων. Οι ασωτίες και καταχρήσεις, αν υπήρχαν, πρέπει να ήταν συγκριτικά περιορισμένης κλίμακας και ίσως να ανάγονται στα χρόνια μετά την Αποστασία του Αγίου Τίτου και την αποκατάσταση της τάξης στο νησί. Εκεί πρέπει μάλλον να τοποποθετηθεί και η μοιραία συνάντηση με την Κουταγιώταινα. Αμφιβάλλω αν η περιπέτεια τους κράτησε 15 χρόνια, από το 1356 ως το 1372, όταν εκείνη τον κατήγγειλε, άγνωστο με ποια κατηγορία, και ο Στέφανος καταδικάστηκε σε φυλάκιση.³⁸ Πιο πιθανό μού φαίνεται οι σχέσεις τους να κράτησαν μέχρι τη στιγμή που στη μικρή κοινωνία του Χάνδακα η Κουταγιώταινα, η χήρα κάποιου Κουταγιώτη, διασύρθηκε και αποκαλύφθηκε ως πολιτική. Θα ήταν μάλλον θέμα μηνών και όχι 15 χρόνων. Το ειδύλλιό τους θα πρέπει να χρονολογηθεί μάλλον γύρω στα 1370-1371, λίγο καιρό πριν φυλακιστεί.

Ο γάμος του Στέφανου Σαχλίκη

Για τον γάμο του Σαχλίκη η μόνη σίγουρη πηγή είναι ένα έγγραφο του 1403.⁴⁴ Ο Δούκας της Κρήτης ορίζει πως κάποια Καλή Σμυρναίου⁴⁵ είναι κληρονόμος των αγαθών της ποτέ Μαρούλας, χήρας του Στέφανου Σαχλίκη. Η Καλή θα είχε προτεραιότητα απέναντι σε όλους τους άλλους πιστωτές, δηλ. ακόμα και τα παιδιά του, ως προς τα χρήματα που θα προέρχονταν από των πώληση των ακινήτων του Σαχλίκη που είχαν κατατεθεί στην Camera Crete, τη δημόσια οικονομική υπηρεσία.⁴⁶ Και αν δεν επαρκούσαν τα έσοδα από την πώληση των δυόμισι σερβενταριών του Πενταμοδίου, το ποσό της προίκας έπρεπε να συμπληρωθεί από τα άλλα αγαθά, όπου και αν βρίσκονταν. Η προσεγμένη διατύπωση της απόφασης υποδεικνύει πως η προίκα που έφερε η Μαρούλα στον γάμο της ήταν υπολογίσιμη (βλ το τελευταιο κεφάλαιο).

Ο Σαχλίκης ο ίδιος στο τέλος της Βουλής των πολιτικών υπονοεί την ύπαρξη κάποιας ‘κυρά Σαχλίκη’. Όταν η Κουταγιώταινα ως εκλεγμένη καπετάνιος των πολιτικών έδωσε εντολή στις πολιτικές να χλευάσουν όλες τις γυναίκες του Χάνδακα, η ίδια πριν πάει να επισκεφτεί τον Στέφανο στη φυλακή, πήγε, σύμφωνα με την ερμηνεία μου, στο σπίτι του Σαχλίκη, και βρήκε τη γυναίκα του:

Και λέγει η Κουταγιώταινα: «Λιβί, κυρά Σαχλίκη,⁴⁸
το μ᾽ έκαμεν ο Στέφανος τον λέγουσιν ‘σαχλίκη’».

Αυτή η ερμηνεία θα τοποθετούσε το γάμο του Στέφανου (με τη Μαρούλα;) πριν από τη φυλάκισή του, δηλ. πριν από το 1372. Ορισμένα έγγραφα της περιόδου των προετοιμασιών του για την εγκατάστασή του στο χωριό με όλη την οικογένειά του πείθουν πως ήταν παντρεμένος. Πιο πιθανό είναι ο Σαχλίκης να μην περίμενε ως τα 30 ή 40 του χρόνια ώσπου να παντρευτεί. Οι γυναίκες παντρεύονταν συνήθως πολύ μικρές (από τα 12 τους χρόνια). Ο άντρας θεωρούνταν ενήλικος και ώριμος για γάμο από τα 15-18 του.

Για να μπορεί ο Σαχλίκης μετά την πρώτη πτώχευση στα 1355 να συνεχίσει τη μεγάλη ζωή, δεν αποκλείεται ο γάμος του στα χρόνια που ήταν μέλος του Μείζονος Συμβουλίου να του έδωσε την οικονομική άνεση να το κάνει χάρη στη μεγάλη προίκα της γυναίκας του Μαρούλας.

Αν γεννήθηκαν παιδιά από το γάμο αυτό, στα 1400 θα ήταν τουλάχιστον 30 χρονών και θα μπορούσαν να είχαν κάνει στο μεταξύ δική τους οικογένεια.⁴⁹

Η Αποστασία του Αγίου Τίτου

Όταν το καλοκαίρι του 1363 εκδηλώθηκε η ‘Αποστασία του Αγίου Τίτου’, οι περισσότεροι φεουδάρχες, Λατίνοι και Γραικοί, συμμερίζονταν την αγανάκτηση για τις συνεχείς επιβαρύνσεις που τους επέβάλλε η Βενετία για ξένα προς την Κρήτη συμφέροντα. Πίστευαν πως μόνο με αυτόν τον αυτονομιστικό τρόπο μπορούσαν να εξασφαλίσουν τα δικά τους συμφέροντα. Χωρίς αμφιβολία και ο Στέφανος, δεμένος με προσωπικούς δεσμούς με έναν από τους αρχηγούς της επανάστασης, τον Τίτο Venier,³⁹ ήταν με το μέρος τους. Η επαναστατική κυβέρνηση πρέπει να του έδωσε πάλι το δικαίωμα να λαμβανει μέρος στις έργασίες του Μείζονος Συμβουλίου.⁴⁰ Η αντίδραση της Βενετίας εναντίον αυτής της ‘προδοσίας’ ήταν η αναμενόμενη. Σε αντίθεση με τα άλλα όμοια αυτονομιστικά κινήματα γεωγραφικών και διοικητικών περιφερειών από την φεουδαρχική ηγεμονία, που συνέβησαν στη δυτική Ευρώπη σε όλη τη διάρκεια του 14ου αι., τόσο πριν από τον Μαύρο Θάνατο, αλλά ιδίως μετά,⁴¹ η κρητική αποστασία θεωρούνταν από τη Βενετία ‘εμφύλια’ αποστασία και ενδο-οιογενειακή απιστία ευγενών Βενετών απέναντι στη μητέρα Βενετία. Αντιμετωπίστηκε επομένως ως εσχάτη προδοσία. Στις αρχές του 1364, όταν ενόψει της άφιξης του μισθοφορικού στρατού τα πνεύματα στην Κρήτη ριζοσπαστικοποιούνταν, φαίνεται πως ο Στέφανος δοκίμασε να επέμβει ‘υπέρ άλλων’, άγνωστο για ποιο λόγο, (για να υπερασπιστεί ποιους; για να εναντιωθεί σε ποια μέτρα, ποια απόφαση;) και καταδικάστηκε από την επαναστατική κυβέρνηση σχετικά ήπια σε πρόστιμο 25 υπέρπυρων. Αυτό το ‘υπέρ άλλων’ θεωρήθηκε εκ των υστέρων μάλλον ελαφρυντικό (van Gemert 1980, αρ. 5.2, 93-94).

Τα χρόνια μετά την καταστολή της επανάστασης (1364-72)

Μετά την οριστική ήττα των τελευταίων επαναστατών και την ειρήνευση της υπαίθρου, η οικονομία της Κρήτης είχε καταστραφεί, η ύπαιθρος είχε ερημωθεί και η συγκομιδή του 1364 κινδύνευε να χαθεί. Η βενετική διοίκηση έδωσε προτεραιότητα στο να αποκαταστήσει την τάξη και επαναφέρει την ομαλή λειτουργία της καθημερινής ζωής. Με κάθε τρόπο δοκίμαζε το 1364 και τα επόμενα χρόνια να προσελκύσει ανθρώπους να εγκατασταθούν στην εξοχή, στον Χάνδακα και τις άλλες πόλεις (Thiriet, Sénat, αρ. 455, 1368). Σε ένα δεύτερο στάδιο έπρεπε να φροντίσει ώστε τα δημόσια έσοδα να διευθετηθούν. Το 1369 η Αυθεντία ανάγγειλε την απόφαση να εισπράξει τα μεγάλα ποσά που χρωστούσαν φεουδάρχες ως αντίτιμο για τις αμυντικές τους υποχρεώσεις (disvarnitio), που είχαν αργήσει να πληρώσουν. Έπρόκειτο κυρίως για φέουδα που οι ιδιοκτήτες τους είχαν πεθάνει ή ανήκαν στους επαναστάτες που η περιουσία τους είχε δημευθεί. Ανάμεσα στα υπόλοιπα έξι φέουδα συγκαταλέγονται και οι δυόμισι σερβενταρίες του Στέφανου Σαχλίκη στο Πενταμόδι.⁴² Αν δεν πλήρωνε ο Στέφανος σε ένα μήνα τα 433 υπέρπυρα + 10% πρόστιμο, η Αυθεντία θα πουλούσε το φέουδό του.⁴³ Η προθεσμία αυτή παρατάθηκε μερικές φορές εξαιτίας της αδυναμίας των περισσότερων (κληρονόμων) να αναταποκριθούν στις υποχρεώσεις προς το δημόσιο. Τελικά το 1371 η Αυθεντία αποφάσισε να χορηγήσει 10 χρόνια αναβολή για την πληρωμή αυτών των χρεών, ένα μέτρο το οποίο η Βενετική Γερουσία θέλοντας και μη ενέκρινε (Thiriet, Sénat, αρ. 493, 10.02.1371).

Η Κουταγιώταινα και το αδίκημα του Σαχλίκη

Για την καταδίκη του κυρ-Στέφανου Σαχλίκη σε φυλάκιση δε σώζονται αρχειακά τεκμήρια, όπως ούτε για τυχόν (εξώγαμες) σχέσεις του με κάποια χήρα, την Κουταγιώταινα,⁵⁰ σχέσεις που δεν πρέπει να παραξένευαν τον κόσμο στην κοινωνία της μεσαιωνικής Κρήτης. Ο Σαχλίκης μετανιώνει, αλλά δεν νρέπεται για την περιπέτεια. Δεν απορρίπτει την αγαπητικιά του ως ανώνυμη ή ‘πενιχρή’, όπως ο Ντελλαπόρτας (Διάλογος, στ. 1179), αλλά δίνει ακόμα και το όνομα της και ομολογεί πως διασκέδασαν πολύ και ωραία και της υποτάχθηκε πλήρως (στ. 96):

ήτον αυθέντρια και κυρά και δέσποινα και ντάμα.

Για τη φυλάκισή του ο Σαχλίκης περιορίζεται σε απλή πληροφορία:

Δια εκείνην την πολιτικήν στην φυλακή μ᾽ εβάλαν
και απείτις μ᾽ ερημἀξασιν, τότε κοντά μ᾽ εβγάλαν.

Δε μακρηγορεί για την άδικη (ή μη) κατηγορία και καταδίκη του ούτε ψάχνει να βρει ελαφρυντικά, όπως κάνει ο Ντελλπόρτας στον διάλογό του με την Αλήθεια (στ. 1377 κ.ε.). Θεωρεί την περιπέτεια ως μια από τις αλόγιστες αποφάσεις και πράξεις του και δέχεται τις συνέπειες.

Λόγω της σιωπής του για την κατηγορία που τον έστειλε στη φυλακή αρχίζουν οι εικασίες. Στις Συμβουλές στον Φραντζισκή στο τρίτο μέρος, όπου ο ποιητής πραγματεύεται τις πολιτικές και τα τεχνάσματά τους, περιγράφει στους στ. 328-32 τα σχέδια της ‘κρυφής’ πολιτικής. Αφού φανερωθεί η πολιτική ή όταν βαρεθεί τον αγαπητικό της, τρέχει στη δικαιοσύνη και υποστηρίζει μπροστά στον Δούκα πως έπεσε θύμα βιασμού:

Εμπρός στον Δούκαν προσκυνά με την πολλήν τρομάραν
και λέγει τον: «Αφέντη μου, ότι εδυνάστευσέ με,
να με δικαιώσεις διά τον Θεόν, ότι εντρόπιασέ με».
Και κλαι πολλά και αγανακτά το καταφρόνεμάν της,
την ευγένειάν της να πονεί, πώς να βγει τ᾽ όνομάν της».

Ο δικαστής μπορούσε να καταδικάσει τον κατηγορούμενο σε υποθέσεις σεξουαλικής βίας κατά τη κρίση του.⁵¹ Γενικά οι δικαστές επέβαλλαν ως ποινή χρηματικό πρόστιμο και σε περίπτωση χωρισμού από τραπέζης και κοίτης έξοδα διατροφής και ένδυσης (20 ή 30 υπέρπυρα τον χρόνο) για περιορισμένο χρονικό διάστημα.⁵² Αν τον καταδίκαζαν σε κάθειρξη, πράγμα πολύ σπάνιο, θα ήταν μάλλον ποινή μηνών και όχι χρόνων.⁵³ Συχνά μια τέτοια ποινή συνοδευόταν και από πρόστιμο προς όφελος του θύματος, όπως γινόταν π.χ. για τραυματισμούς.⁵⁴

Αφού ο Σαχλίκης είχε τη λεπτότητα να κρύψει τον λόγο της καταδίκης του και δε βρέθηκε κανένα σχετικό έγγραφο, δε θα μάθουμε ποτέ αν ήταν κατηγορία για βιασμό από τη μεριά της Κουταγιώταινας ή μήνυση για μοιχεία από τη γυναίκα του ή αυτεπάγγελτη απόφαση του ανώτατου δικαστηρίου (βλ. Santschi 1976, S222). Θα ήταν ειρωνική σύμπτωση, αν έπεσε και ο Σαχλίκης θύμα του ίδιου τεχνάσματος που έστειλε και τον Ντελλαπόρτα στη φυλακή. Ο Στέφανος Σαχλίκης και ο Λεονάρδος Ντελλαπόρτας είναι πάντως από τις σπάνιες περιπτώσεις όπου μια υπόθεση εξώγαμων σχέσεων ή μοιχείας κατέληξε σε καταδίκη σε πρόστιμο και φυλάκιση, πολύμηνη ή πολύχρονη. Η θέση του Ντελλαπόρτα επιβαρυνόταν από τα έξοδα διατροφής για το νόθο παιδί, που δεν το αναγνώριζε με κανέναν τρόπο. ⁵⁵ Η φυλάκιση του Ντελλαπόρτα χρονολογείται κάπου αόριστα στο αρχειακό κενό, στο διάστημα ανάμεσα στην τελευταία διπλωματική απόστολή το 1403 και το 1411, όταν πια είχε αποκατασταθεί κοινωνικά και κατείχε το αξίωμα του prior, του λαϊκού προϊσταμένου, στο απομακρυσμένο από το κέντρο της πόλης Μοναστήρι του Αγίου Λαζάρου, κέντρου στέγασης και περίθαλψης των λεπρών του Χάνδακα.⁵⁶ Στην περίπτωση του Σαχλίκη δεν υπάρχει μεγάλο κενό πριν από την εγκατάσταση στο Πενταμόδι, πράγμα που σημαίνει πως κατά τους πρώτους μήνες του 1372 μπορεί να βρισκόταν στη φυλακή. Φυλάκιση τριών μηνών, όπως ο Ντελλαπόρτας, θα ταίριαζε τόσο με το κενό, όσος μάλλον και με το είδος του αδικήματός του.

Η φυλάκιση

Στην πόλη του Χάνδακα λειτουργούσαν, σύμφωνα με τη μελέτη του Tsougarakis 2014, τρεις ή τέσσερις φυλακές. Στις δύο φυλακές που ονομάζει ρητά, την κεντρική και τη δυτική, πρέπει να προστεθεί και η ανατολική, μάλλον σε έναν από τους πύργους στα ανατολικά τείχη της Πόλης, κοντά στο μοναστήρι του Αγίου Φραγκίσκου (Santschi M 413, της 24 Απριλίου 1369).⁵⁷

Ο Στέφανος μετά την καταδίκη του θα κλείστηκε μάλλον στην κεντρική φυλακή του Χάνδακα, τη Φυλακή του Κάστρου ή Καστέλου, που βρισκόταν στην είσοδο του λιμανιού. Το Καστέλο αυτό στέγαζε εκτός από τη φυλακή τα γραφεία των δύο βενετών Συμβούλων και τη φρουρά. Για την καθημερινή ζωή στη φυλακή κατά τον 14ο αι. ο ίδιος ο Σαχλίκης είναι ο κυριότερος μάρτυρας.

Αφού το πρώτο και το δεύτερο από τα τρία ποιήματα της φυλακής είναι περισσότερο ρητορικές ασκήσεις, μόνο η περιγραφή του τρίτου ποιήματος δίνει χρήσιμα στοιχεία για τη φυλάκισή του. Σύμφωνα με αυτό ο Σαχλίκης πρέπει να είχε προνομιούχα θέση, αφού δεν καταδικάστηκε στην ‘κάτω φυλακή’ (την υπόγεια;), αλλά είχε δικό του κελί, τόσο ευρύχωρο που χωρούσε και φίλους και συγγενείς και έτρωγε εκεί μαζί με τον φύλακα. Ο τελευταίος μπορουσε να προσκαλεί ακόμα και ξένους μισθοφόρους, που θα ανήκαν στη φρουρά του Χάνδακα. Το φαγί τού το πήγαινε μάλλον κάποιος υπηρέτης ή άλλο μέλος της οικογενείας του.⁵⁸

O Tsougarakis υποθἐτει πως ο Στέφανος βρισκόταν στη φυλακή κατά την περίοδο της ημι-ιδιωτικοποίησης των φυλακών, που αποφασίστηκε στη Βενετία ένα μήνα πριν ξεσπάσει στην Κρήτη η Αποστασία του Αγίου Τίτου. Αμφιβάλλω αν η απόφαση έφτασε εγκαίρως στον Χάνδακα. Και να έφτασε, δε θα εφαρμόστηκε ποτέ ούτε κατά τη διάρκεια της αποστασίας ούτε στα δύσκολα χρόνια μετά την ειρήνευση του νησιού. Οι ίδιες οι φυλακές πρέπει να βρίσκονταν μάλλον σε άθλια κατάσταση μετά τις ζημιές που θα προκλήθηκαν κατά τη διάρκεια της επανάστασης. Το 1371 η βενετική Γερουσία έστειλε δύο επιθεωρητές για να επιβλέψουν τις απαραίτητες εργασίες στις φυλακές του Χάνδακα.⁵⁹ Εκτός απ᾽ αυτό η συμπεριφορά του προσωπικού δεσμοφύλακα του Στέφανου, όπως περιγράφεται στο τρίτο ποίημα, θυμίζει περισσότερο αυθαίρετη συμπεριφορά και εκβιασμό από τη μεριά του φύλακα παρά ιδιωτικοποιημένο καθεστώς διαχείρισης των φυλακών.

Το τραγούδι και τα ποιήματα της φυλακής

Μέσα στην προφορική κοινωνία που ζούσε ο Σαχλίκης, η μουσική και τα τραγούδια ανήκαν στην κάθε έκφανση της ζωής, στις καθημερινές εργασίες, τόσο μέσα στο σπίτι όσο και έξω, ατομικές και ομαδικές, στις λύπες και τις διασκεδάσεις. Επαγγελματίες μουσικοί και ερασιτέχνες ήταν περιζήτητοι για τα πανηγύρια, τις δημόσιες γιορτές και υποδοχές και τις οικογενειακές γιορτές. Υπήρχαν και επαγγελματίες ραψωδοί/ποιητάρηδες που κυκλοφορούσαν στις γειτονιές, από πόλη σε πόλη και από χωριό σε χωριό.

Από την εποχή του Σαχλίκη διασώζεται από την Κωνσταντινούπολη μια σκηνή του δρόμου που απεικονίζει την παράσταση ενός τέτοιου ραψωδού. Ο Νικηφόρος Γρηγοράς (±1295-1360) είχε τεθεί στα χρόνια 1351-54 σε περιορισμό στη Μονή της Χώρας. Ο Φιλόθεος Κόκκινος (πατριάρχης στα χρόνια 1353-54) του επιτίθεται στους Αντιρρητικούς λόγους ως αντίπαλου του ησυχασμού. Στον πρώτο του Αντιρρητικό δίνει την εξής εικόνα: Ο Γρηγοράς προσπαθώντας να διώξει την κακοκεφιά του ρίχνει μια ματιά από το παράθυρο του κελλιού του (ο πατριάρχης είναι τόσο απόλυτος αντιρρητικός που αντιτείνει πως το κελί του Γρηγορά δεν είχε παράθυρο). Και βλέπει την εξής σκηνή του δρόμου:⁶⁰ Αυλητών και γαρ φησί και τυφλών λυριζόντων και παραληρούντων ακηκοέναι, μέλη τινά ξυντιθέντων προς λύραν συνήθως, αυτά δη ταύτα λέγων τα τραγικά των τυφλών άσματα, οις εκείνοι τα δυστυχή γύναια συναθροίζουσιν επί των αμφόδων, καινήν εμπορίαν των αναγκαίων ποιούμενοι τα των αλγούντων γραϊδίων τε και πενήτων και αργών γυναικών άλλως πένθη. Ο Θεόφιλος Κόκκινος κατηγορεί τον Γρηγορά που δεν διάλεξε τον σοφό Ιερεμία ως σύμβουλο και συνεργάτη στους θρήνους του, αλλά τους αγύρτας τουτουσί και μυθολόγους μάλλον και λήρους, και τον ελεεινόν και καταγέλαστον χορόν των κωθωνιζομένων ή μυρομένων δυστυχών γραϊδίων, τας των γειτονούντων τουτωνί βαρβάρων συνήθεις επιδρομάς, ως φησί, και λεηλασίας και των πέριξ χωρών τε και αγροίκων τους ανδραποδισμούς και τας αιχμαλωσίας των θρήνων αφορμήν ποιουμένους, αμέλει και της κατά των βασιλέων καταδρομής και του κοινού της των πιστών Εκκλησίας.

Οι κατηγορίες του Φιλόθεου Κόκκινου εναντίον του Νικηφόρου Γρηγορά αποδίδουν σωστά τη θεματική των περιοδεύοντων μουσικών και (τυφλών) αοιδών της εποχής του Σαχλίκη: την προσωπική τους τραγωδία και τα απειλητικά επίκαιρα νέα των ημερών τους. Ήταν μετρικά κείμενα, άσματα που τα έλεγαν με συνοδεία αυλού και κάποιας μορφής λύρας στα κεντρικά σημεία της πόλης.

Τρεις αιώνες αργότερα, από τα τελευταία χρόνια της Βενετοκρατίας στην Κρήτη, ο Zuanne Papadopoli⁶¹ διασώζει στις αναμνήσεις του το ίδιο ρεπερτόριο: συνταρακτικά επίκαιρα νέα, σκάνδαλα και τερατουργίες. Μερικά τραγούδια, προσωπικά δημιουργήματα, έβρισκαν στον κόσμο που τα άκουγε τέτοια υποδοχή που τα μάθαινε απέξω, τα μετέδιδε και γίνονταν τοπικό σουξέ στα σχολαριόπαιδα.⁶² Παρόμοιες μαρτυρίες βρίσκει κανείς ακόμα και στον όψιμο 18ο και 19ο αι.⁶³

Ο Σαχλίκης από τα χρόνια των νυχτερινών διασκεδάσεων και των καθημερινών δείπνων και γευμάτων ήταν ενθουσιώδης γλεντζές, μάστορας βέβαια και στα περιπαιχτικά σύντομα, λιγόστιχα τραγούδια που έλεγαν την ώρα του δείπνου. Παραδοσιακά αυτά ήταν χωρίς ρίμα, αλλά με τον καιρό ο χαρακτήρας του τραγουδιού της τάβλας προκαλούσε τους συντρόφους σε όλο και πιο τολμηρά, και από μορφική άποψη, αυτοσχεδιάσματα. Δεν αποκλείεται πολύστιχες ρίμες, όπως χρησιμοποιούνται για πρώτη φορά στη Βουλή των πολιτικών και την Γκιόστρα των πολιτικών, να πρωτοεμφανίστηκαν εκεί. Οι τρίστιχες και τετράστιχες ‘στροφές’ που απαντούν στα δύο αυτά έργα αποτελούν συχνά ακόμα χωριστές ενότητες που συνδέονται πολύ χαλαρά μεταξύ τους.

Συμπέρασμα

Τα 25 χρόνια, από τα 15 ως τα 40 του, τα παρουσιάζει ο ποιητής ως περίοδο οικονομικών αποτυχιών που οφείλονται στις λανθασμένες συμβουλές της Μοίρας και τις δικές του επιλογές. Αιτία ήταν η έκλυτη ζωή μετά την επιδημία πανούκλας στα 1347-48 και η μετέπειτα κοσμική του ζωή με αποκορύφωμα το ειδύλλιο με την Κουταγιώταινα, που τον οδήγησε τελικά στην φυλάκισή του και σε καινούργιο οικονομικό αδιέξοδο.

Αποδείξεις για την πτώχευση στα 1355 και την οικονομική του δυσπραγία με μεγάλα χρέη στο δημόσιο από το 1369 και εξής επιβεβαιώνουν το οικονομικό του αδιέξοδο. Το ιστορικό και κοινωνικό φόντο της εικόνας και τα προσωπικά βιώματα ο ποιητής δεν ενδιαφέρεται να τα παρουσιάσει, αφου δεν αποτελούν δική του αποτυχία και δεν αλλάζουν το βασικό του δίδαγμα.

Για τη μακροχρόνια ζωή του Στέφανου Σαχλίκη στο απομακρυσμένο χωριό, βλ. την επόμενη ενότητα, Τα πολλά χρόνια της παραμονής του Σαχλίκη στο Πενταμόδι.