Η οικογένεια του Ιωάννη και της Μαρίας Σαχλίκη

Ο Ιωάννης / Τζανάκης Σαχλίκης του Κωνσταντίνου

Για τον ποιητή Στέφανο Σαχλίκη γνωρίζουμε πως ήταν γιος του Ιωάννη ή Τζανάκη, γιου του ποτέ Κωνσταντίνου, και της Μαρίας και πως είχε μεγαλύτερη αδερφή την Ελένη, που την ώρα του θανάτου της αναφέρει πως ήταν χήρα του Κύριλλου Pantaleo. Η ταύτιση των γονιών του Στέφανου Σαχλίκη δυσχεραίνεται ωστόσο από το ότι τα ονόματα Ιωάννης και Μαρία απαντούν την ίδια περίοδο σε δύο ή περισσότερους κλάδους της οικογένειας Σαχλίκη. Σε διαθήκη του 1331 αναφέρονται δύπ πρόσωπα με το όνομα Ιωάννης Σαχλίκης, από τα οποία ο ένας ορίζεται επίτροπος, ο άλλος σύμβουλος. Την ίδια περίοδο μαρτυρείται και ο Ιωάννης, γιος του ποτέ Γεωργίου Σαχλίκη. Μαρία λεγόταν τόσο η γυναίκα του Ιωάννη του ποτέ Κωνσταντίνου, όσο και του Γεωργίου. Στα χρόνια 1345-49 εμφανίζονται τρεις Ιωάννηδες Σαχλίκης ως κάτοχοι φέουδων. Στις σωζόμενες πηγές, κυρίως διοικητικές και συμβολαιογραφικές πράξεις, ο νοτάριος περιορίζεται συνήθως στα ονοματεπώνυμα των συμβαλλομένων μερών και τόπο κατοικίας και δεν αναφέρει παρά πολύ σπάνια το όνομα του πατέρα. Η αναφορά στον Ιωάννη ή Τζανάκη Σαχλίκη που ευεργετήθηκε ανάμεσα στα 1314 και 1317 από τις αρχές της Βενετίας με μισό φέουδο μπορεί να αφορά και τους τρεις κλάδους.¹

Ο Ιωάννης ήταν γιος του Κωνσταντίνου και μάλλον της Ελένης, όπως υποδεικνυύει το βαφτιστικό της κόρης του (βλ. παρακάτω). Μόνο στα τελευταία χρόνια της ζωής του Ιωάννη ο άλλος συμβαλλόμενος φροντίζει δυο φορές, για να αποκλείσει κάθε παρανόηση, να διευκρινίσει πως η σχετική πράξη αφορά τον Ιωάννη γιο του ποτέ Κωνσταντίνου. Στον ίδιο νοτάριο (Ιωάννη Gerardo) όμως σε άλλες πράξεις με τα ίδια ή συγγενή τους συμβαλλόμενα μέρη λείπει αυτός ο απαραίτητος προσδιορισμός. Την ίδια διευκρίνιση δίνει ο Δομήνικος Bono το 1353 επίσης στην πράξη με την οποία ρυθμίζει οριστικά την αποπληρωμή του χρέους του Ιωάννη Σαχλίκη που κληρονόμησε ο Στέφανος Σαχλίκης ως γιος και κληρονόμος του πατέρα του (van Gemert 1980, 86-87, Έγγραφα αρ. 3.3 και σχόλια).

Ο πατέρας του Στέφανου και της Ελένης είναι ο Ιωάννης που μαρτυρείται ως μέλος της Γερουσίας του Χάνδακα ως το 1348 (van Gemert 1980, 38-39). Πέθανε μάλλον τέλος Απριλίου ή αρχές Μαΐου, λίγες μέρες πριν από την κόρη του Ελένη, που έγραψε τη διαθήκη της στις 6 Μαΐου 1348.² Αυτός ο Ιωάννης ήταν επομένως γιος του Κωνσταντίνου³ και της Ελένης(;).⁴ Ο ίδιος είχε τουλάχιστον δύο αδερφές, την Ποθητή, επίτροπο στη διαθήκη της κόρης του Ελένης, που το 1348 ήταν ήδη χήρα του Μαρκεζίνη Foscari (van Gemert 1980, 79-84, έγγραφα 1.1 και 1.3), και την Καλή, από τον Οκτώβριο ή Νοέμβριο του 1349 χήρα του Θωμά Habramo.⁵ Η άλλη θεία της Ελένης και επίτροπος, η Νικολότα Juliano, έχει μικρό όνομα, συνηθισμένο κυρίως σε ελληνικές οικογένειες (McKee 1998, τόμ. 3, Ευρετήριο) και μπορεί να ανήκει στην οικογένεια του πατέρα ή της μητέρας της.

Από τη διαθήκη της Ελένης και τα διαθέσιμα αρχειακά στοιχεία για τον Ιωάννη και τον Στέφανο διαφαίνεται η στενή οικογενειακή σχέση με την οικογένεια του λατίνου συμβολαιογράφου και φεουδάρχη Στέφανου Bon, που πέθανε ξαφνικά, μάλλον σε άγνωστη επιδημία, το 1331.⁶ Στη διαθήκη του, ⁷ όπως αναφέραμε και παραπάνω, απαντούν δύο πρόσωπα με το όνομα Ιωάννης Σαχλίκης:
1. Ο Ιωάννης Σαχλίκης, ο ομαίματός του (consanguineus meus), είναι ο τελευταίος από τους τέσσερις επιτρόπους. Οι άλλοι είναι η γυναίκα του διαθέτη, η Ελένη,⁸ οι γιοι του Δομήνικος, ο μόνος γιος που είχε ενηλικιωθεί, και ο Πέτρος, μετά την ενηληκίωσή του.⁹ Για να είναι ο Ιωάννης Σαχλίκης και ο Στέφανος Bon ομαίματοι, πρέπει είτε η μητέρα του Στέφανου Bon να ήταν Σαχλικοπούλα ή η μητέρα του Ιωάννη Μπονοπούλα. Το πρώτο μού φαίνεται πιθανότερο. Ο Στέφανος και ο Ιωάννης θα ήταν πρώτα ξαδέρφια και μάλλον περίπου συνομήλικοι.
2. Ο Ιωάννης Σαχλίκης, ο θείος (barbanus), είναι ένας από τους δύο μεγαλύτερους στην ηλικία συμβούλους. Αυτός ανήκει επομένως σε άλλη, προηγούμενη γενιά. ´Ηταν άραγε αδερφός της μητέρας του Στέφανου Bon ή αδερφός του Κωνσταντίνου και του Γεωργίου που μαρτυρούνται ως αδέρφια το 1300 (βλ. σημ. 3);

Στη διαθήκη αυτού του Στέφανου ευεργετήθηκε η Ελένη, η κόρη του πρώτου Ιωάννη Σαχλίκη. Τα 100 υπέρπυρα συν τόκο που χρωστούσε ο πατέρας της στον Στέφανο Bon τα χάρισε στην Ελένη. Η Ελένη είχε γεννηθεί επομένως (μερικά χρόνια) πριν το 1331. Δε θα ήταν πολύ μικρή. Είχε στο μεταξύ βαφτιστεί και είχε πάρει το όνομά της.

Και αργότερα ο πρώτος μάλλον Ιωάννης, ο ομαίματος, διατηρεί τις στενές σχέσεις του με την οικογένεια Bon. Ο Δομήνικος Bon παντρεύτηκε την κόρη της αδερφής του Ιωάννη, της Ποθητής, το 1348 χήρας του Μαρκεζίνη Foscari. Ο Ιωάννης έκλεισε συμβόλαια με τον Πέτρο, τον μικρότερο αδερφό του Δομήνικου, και ήταν επίτροπος της διαθήκης του. Από εκεί πηγάζουν οι διαφορές του Δομήνικου με τον Ιωάννη, και έπειτα και με τον Στέφανο. Ο Δομήνικος Bon, γιος του ποτέ Στέφανου, που ορίστηκε επίτροπος στη διαθήκη της Ελένης ως propinquus, αποποιήθηκε στις 15 Μαΐου την επιτροπεία τόσο της διαθήκης της Ελένης όσο και του Ιωάννη.(van Gemert 1980, έγγραφο αρ. 1.2, 82-83) Ο λόγος πρέπει να ήταν οι οικονομικές διαφορές που είχε με τον Ιωάννη, χρέη που κληρονόμησε ο Στέφανος (van Gemert, 42-43 και έγγραφα 3.2 και 3.3)¹⁰ και που θεωρούσε ασύμβατα με τις υποχρεώσεις του ως εκτελεστή της διαθήκης τους.

Ο Ιωάννης, ο πατέρας του Στέφανου, είχε σίγουρα φέουδα στο Πενταμόδι και Κουφό και σπίτια και ακίνητα που ανήκαν στα φέουδα (van Gemert 1980, 43-45). Δεν μπορεί με βεβαιότητα να αποδειχτεί πως είναι αυτός που είχε στον Επάνω Σύβριτο το 1339 μερικές σερβενταρίες (de Cruce, αρ. 396 και 400), στο χωριὀ Selene, από τις οποίες εξαρτούνταν, σύμφωνα με τον Ιωάννη, δύο σπιτάκια (domuncule), μάλλον μονόχωρα ‘κελιά’, δίπλα στο σπίτι του δικού του συμβολαιογράφου Ιωάννη Gerardo, ο οποίος τα διεκδικούσε. Η σερβενταρία στο Παραμούτσι (!) ανήκε μάλλον σε άλλον Ιωάννη Σαχλίκη, που τον Ιούλιο του 1345 είχε ήδη πεθάνει.¹¹

Ο Ιωάννης στα μετέπειτα χρόνια μέχρι τον θάνατό του απαντά συχνά ως συμβαλλόμενος σε νοταριακές πράξεις, πάντα στον ίδιο συμβολαιογράφο Ιωάννη Gerardo, μ.ά ως ζωέμπορος,¹² ως κάτοχος φέουδων, που εκχωρεί χωράφια και χέρσα γη ως γονικά στο Πενταμόδι. Ως φεουδάρχης θα ήταν μέλος του Συμβουλίου των φεουδαρχών και του Μείζονος Συμβουλίου. Από το 1345¹³ μάλιστα, και ίσως και πιο πριν,¹⁴ εκλεγόταν κάθε χρόνο και μέλος της Γερουσίας του Χάνδακα. Την πρώτη φορά το όνομά του συγκαταλέγεται όχι στα ονόματα που εξέλεξε ο τελευταίος εκλέκτορας, ο δεύτερος Βενετός Σύμβούλος, αλλά στην ομάδα που έχει προστεθεί για να συμπληρωθεί ο απαιτούμενος αριθμός των γερουσιαστών. Στην επανεκλογή του τα επόμενα χρόνια, το όνομά του έχει ανεβεί και βρίσκεται ανάμεσα στους γερουσιαστές που προτάθηκαν από τον πρώτο Σύμβουλο. Αυτό και η εκλογή του το 1346 ως ενός από τους τρεις partitores ponentis,¹⁵ που έπρεπε να κρίνουν και λύνουν τις κτηματικές διαφορές και άλλες υποθέσεις που είχαν προκύψει στις δυτικές επαρχίες της διοικητικής περιφέρειας του Χάνδακα, αποδεικνύουν πως ο Ιωάννης είχε αναγνωριστεί ως δραστήριος παράγοντας ανάμεσα στους φεουδάρχες του Χάνδακα. Μαζί με μέλη της αρχοντικής οικογένειας Γιαλινά είναι πάντως ο μόνος που έχει ελληνικό επώνυμο.

Ο Ιωάννης έπεσε θύμα της πανούκλας του 1348. Όταν στις 6 Μαΐου 1348 η κόρη του η Ελένη, χήρα του Κύριλλου Pantaleo, προσβεβλημένη από την πανούκλα, συνέταξε τη διαθήκη της (βλ. παρακάτω), ο πατέρας της μόλις είχε πεθάνει. Στον κατάλογο των Γερουσιαστών του 1348, που είχαν εκλεγεί τον Ιανουάριο του 1348, το όνομά του, μαζί με δεκάδες άλλα, έχει με υπογράμμιση διαγραφεί.¹⁶

Η μητέρα του η Μαρία Σαχλίκη

Το όνομα της μητέρας του Στέφανου, Μαρία, το ξέρουμε μόνο από τη διαθήκη της κόρης της, της Ελένης: pro animabus mei videlicet et suprascripti quondam viri mei et Marie Saclichi, quondam matris mee (van Gemert 1980, έγγραφο 1.1, γρ. 11). Η Μαρία δεν πρέπει να ταυτιστεί, όπως πρότεινα παλιότερα, με τη Μαρία Σαχλίκαινα που πέθανε το 1334 και είχε συγγένεια με την οικογένεια του Εμμανουήλ Γιαλινά (van Gemert 1980, 37-38). Εκεί οι συντάκτες της προσφυγής στη δικαιοσύνη πρέπει να εννοούσαν την άλλη Μαρία, την χήρα του Γεωργίου Σαχλίκη, πεθερά του Εμμανουήλ Γιαλινά, που υπέγραψε ως Μαρία Σαχλίκαινα μαζί του ορισμένα συμβόλαια.¹⁷

Για την ίδια τη Μαρία δεν υπάρχουν καθόλου αρχειακά στοιχεία, ούτε για το γένος της. Για να απολαμβάνει ο κρητικός Ιωάννης τόσο μεγάλης εκτίμησης (μέλος της Γερουσίας), είναι απίθανο να είχε παντρευτεί γυναίκα από κρητική αρχοντική οικογένεια. Το τελευταίο κληροδότημα που άφησε η Ελένη (γρ. 22-23), το μεγαλύτερο από τα κληροδοτήματά της, 50 υπέρπυρα στη Νικολότα, κόρη του θείου της Μάρκου Dandulo για να παντρευθεί, ενισχύει ίσως την υπόθεση πως η γυναίκα του ανήκε σε βενετική (ευγενική) οικογένεια. Επειδή η Ελένη δεν αφήνει τίποτε σε μέλη της οικογένειας Pantaleo, η Νικολότα πρέπει να είχε συγγένεια με την οικογένεια Σαχλίκη. Η Μαρία ήταν ενδεχομένως αδερφή του βενετού (ευγενή;) Μάρκου Dandulo.

Ως προς την ηλικία της πρέπει να αρκεστούμε σε υποθέσεις. Αν ο Ιωάννης ήταν περίπου συνομήλικος με τον Στέφανο Μπον, θα γεννήθηκε κατά την καμπή του 12ου προς τον 13ο αι. Αν υποθέσουμε πως η Ελένη που ευεργετήθηκε το 1331 στη διαθήκη του Μπον, δεν ήταν τότε μικρό μωρό, αλλά τριών-τεσσάρων χρονών, η μητέρα της για να γέννησε την κόρη της το 1328, θα γεννήθηκε περίπου τα 1310-1315.

Η διατύπωση της ρήτρας για την ανάπαψη της ψυχής της μητέρας της δεν μπορεί να οδηγήσει σε ακριβέστερη χρονολόγηση του θανάτου της. Σύμφωνα με όσα γράφει ο Στέφανος για την παιδική του ηλικία (Αφήγησις, στ. 28-30), η μητέρα του ζούσε ακόμα, όταν τον έστειλαν πολύ μικρό παιδί στο σχολείο:

Διατί έν᾽ τιμή και προκοπή και φρόνεσις το γράμμα,
ο κύρης και η μάνα μου, εκείνοι οπού μ᾽ εκάμαν,
κατάχερα εκ το στόμα μου ουδέν έλειψεν το γάλα
κι εις μιαν οι άτυχοι γονείς εις το σκολειόν μ᾽ εβάλαν.

Ο Στέφανος θα είχε, όπως και η αδερφή του (Διαθήκη, γρ. 21), τροφό που θα τον θήλασε ίσως και ως τα τέσσερα-πέντε του χρόνια. Για τη συνήθεια του θηλασμού ακόμα και μεγαλύτερων παιδιών, πρβ. Ερωτ. Α. 429-32:

Ευρίσκετο ταχιά κι αργά πάντα στη δούλεψή τση
κείνη που την εβύζασε, Φροσύνη τ᾽ όνομά τση,
ετούτη χρόνους και καιρούς ήτονε στο παλάτι
τη ρηγοπούλα εβύζασε, κι ως μάνα την εκράτει.

Τα σχολεία εκείνη την περίοδο δε διέκριναν ακόμα τους μαθητές και τα επίπεδα με βάση την ηλικία. Ακόμα και σχετικά μικρά παιδιά γίνονταν δεκτά στα σχολεία,¹⁸ και σίγουρα στα ιδιωτικά, και προβιβάζονταν ανάλογα με τις επιδόσεις τους.

Η αδερφή του, η Ελένη Σαχλίκη, χήρα του Κύριλλου Pantaleo

Η Ελένη θα ήταν μάλλον η πρώτη κόρη του Ιωάννη/Τζανάκη Σαχλίκη και της Μαρίας. Πρέπει να εννήθηκε λίγο πριν από τον Σεπτέμβριο του 1331. Ο Στέφανος Bon, που ευεργέτησε εκείνη και κανένα άλλο παιδί, δε θα άφηνε κληροδότημα σε ένα βρέφος. Σύμφωνα με την παράδοση η Ελένη θα πήρε το μικρό όνομα της γιαγιάς της, της μητέρας του πατέρα της.

Συνέταξε τη διαθήκη της στις 6 Μαΐου 1348 τον καιρό της επιδημίας. Δε θα ήταν πάνω από 20-25 χρονών, χήρα και μητέρα ενός παιδιού τριών-τεσσάρων χρονών. Στη διαθήκη της αναφέρει όλους τους συγγενείς που είχε: δύο θείες της, την Ποθητή, χήρα του Μακεζίνη Foscari, αδερφή του πατέρα της, και τη Νικολότα Juliano, μάλλον κι εκείνη αδερφή του πατέρα ή της μητέρας της. Και οι δυο παντρεμένες με λατίνο σύζυγο. Τρίτος επίτροπος είναι ο συγγενής της ο Δομήνικος Bono, δεύτερος ή τρίτος ξάδερφος της, και γαμπρός της θείας της Νικολότας.

Ο αδερφός της, ο Στέφανος, και ο ανήλικος γιος της, ο Αντρέας ή Κύριλλος Pantaleo (βλ. παρακάτω), είναι οι κύριοι κληρονόμοι της. Ο δεύτερος αν ζούσε θα έπαιρνε 300 υπέρπυρα, όταν θα γινόταν 12 χρονών. Αν πέθαινε χωρίς κληρονόμους, το ποσό αυτό θα επέστρεφε στον Στέφανο. Μέλη της οικογένειας Pantaleo, συγγενείς του μακαρίτη άντρα της λείπουν εντελώς.

Η Ελένη πρέπει να ήταν ρωμαιοκαθολική. Αφήνει πρώτα κληροδοτήματα σε καθολικά μοναστήρια και φιλανθρωπικά ιδρύματα.¹⁹ Στις μικρότερες δωρεές δεν ξεχνά το ορθόδοξο παρελθόν της, την Καλή, παπαδιά του Αγίου Δημητρίου (μάλλον του Μπούργου· οι σημερινές εκκλησίες του Πενταμοδίου είναι αφιερωμένες στην Κοίμηση της Θεοτόκου και την αγία Παρασκευή), τη νουνά της Ελένη Πενταμοδίου, την τροφό της Άννα, την Θεοδώρα, πρώην σκλάβα του πατέρα της, η οποία θα ελευθερώθηκε μάλλον με τη διαθήκη του, και διάφορες άλλες κρητικές κοπέλες ή κυρίες.

Δεν ορίζει σε ποια εκκλησία θέλει να ταφεί. Η παράλειψη αυτή ίσως να οφείλεται στη βιασύνη με την οποία η Ελένη, προσβεβλημένη ήδη από την πανούκλα, παράγγειλε τη διαθήκη της. Έτσι και αλλιώς η ταφή μέσα στις εκκλησίες, ακόμα και τις καθολικές, πρέπει να είχε απαγορευθεί.²⁰ Κατά την αποκορύφωση της επιδημίας οι νεκροί θα κηδεύονταν μάλλον σε ομαδικούς τάφους.

Άλλο πρόσωπο με το επίθετο ‘Σαχλίκης’ δεν απαντά ούτε στη διαθήκη της ούτε στις σωζόμενες πράξεις που σχετίζονται με τον ίδιο τον Στέφανο. Οι Σαχλίκηδες που εμφανίζονται στις νοταριακές πράξεις από το 1348 και μετά δε θα ανήκουν στον κλάδο των φεουδαρχών Σαχλίκη.²¹

Ο Αντρέας-Κύριλλος Pantaleo

Ο Κύριλλος Pantaleo, ο άντρας της Ελένης, ζούσε ακόμα τον Οκτώβριο του 1344 (van Gemert 1980, Έγγραφο.1.1 και σχόλια), αλλά δε μνημονεύεται στους καταλόγους των γερουσιαστών των επόμενων χρόνων. Στη διαθήκη της Ελένης ο γιος τους έχει εκτός από το βαφιστικό του, Ανδρέας, μάλλον το όνομα του παππού του, του πατέρα του Κύριλλου, και το βαφτιστικό του πατέρα του, Κύριλλος. Αυτό θα μπορούσε να υποδείξει στη συνήθεια το παιδί που γεννιέται μετά τον πρόωρο θάνατο του πατέρα του να παίρνει (επιπλέον;) το δικό του όνομα. Αν η Ελένη ήταν έγκυος, όταν πέθανε ο άντρας της, μετά τον Οκτώβριο του 1344, ο μικρός τον Μάιο του 1348 δε θα ήταν πάνω από τριών-τεσσάρων χρονών.

Η Ελένη στη διαθήκη της δε δείχνει φρντίδα για το γιο της. Δεν προβλἐπει ποιος θα τον αναλάβει μετά τον θάνατό της ώσπου να μεγαλώσει. Τα οικονομικά του θα τα είχε ρυθμίσειπατέρας του στη διαθήκη το. Οπωσδήποτε ο νοτάριος πρέπει να τον ρώτησε, όπως ήταν υποχρεωμένος, τι ορίζει για το ενδεχόμενο η γυναίκα του να ήταν έγκυος. Θα είχε επομένως προνοήσει και για τον γιο του. Η Ελένη όμως δεν του αφήνει καν την προίκα ή το μερίδιο που της άφησε η μητέρα της. Περιορίζεται στο ποσό των 300 υπέρπυρων που θα δικαιούται ο γιος της, αν επιζήσει, να πάρει, όταν συμπληρώσει τα 12 του χρόνια[^αργότερα] ή αργότερα όποτε θελήσει. Ακόμα και αν ήταν σοβαρά άρρωστο το παιδί την ώρα που έγραφε η μητέρα του τη διαθήκη της, θα περίμενε κανείς η Ελενή τουλάχιστον να συμπλήρωνε το θέμα της ανατροφής του και τι θα έπαιρνε όταν ενηλικιωνόταν στα 14 ή 15 του χρόνια.

Παραξενεύει επίσης το ότι αυτή η ηλικία των 12 χρονών, που κανονικά ίσχυε για την ενηλικίωση των κοριτσιών, αφορά ένα αγόρι, που σταματούσε να είναι ανήλικος στα 14 ή 15 του χρόνια.²² Στις άλλες διαθήκες του 1348 οι διάφοροι νοτάριοι χρησιμοποιούν για τα αγόρια και τα κορίτσια συνήθως μια αόριστη διατύπωση: για τα αγόρια ‘αν πεθάνουν πριν από τη νόμιμη ηλικία’, για τα κορίτσια ‘πριν παντρευτούν’, χωρίς να διευκρινίσουν ποια ηλικία εννοούν. Σε σχετικά λίγες περιπτώσεις ορίζεται με ακρίβεια η ηλικία της ενηλικίωσης των αγοριών:

• Οι περισσότεροι δέχονται ως ηλικία που μπορεί ο άντρας να κληρονομήσει τα 18 του χρόνια (Άγγελος Bocontolo, αρ. 35, 37, 56· Γεώργιος de Milano, αρ. 259, Αλμπέρτος Palamonte, αρ. 517, Avancius de Pesellis, αρ. 521).
• Μόνο μία φορά μια χήρα από τη Vicenza (Ιωάννης de Torcello, αρ. 572) ορίζει την ηλικία των 16 χρονών για τον μοναχογιό της. Αν πεθάνει όμως πιο πριν μπορεί να διαθέσει το ποσό των 100 υπέρπυρων για κληροδοτήματα για την ανάπαψη της ψυχής του. Την ίδια ρήτρα δέχεται και ο Άγγελος Bocontolo (αρ. 78), αν ο νέος είναι μικρότερος από 15 χρονών.
• Ο συμβολαιογράφος Ιωάννης Gerardo αποτελεί εξαίρεση. Μόνον αυτός χρησιμοποιεί διαφορετικές ηλικίες: όποιος συμπληρώσει τα 15 του χρόνια μπορεί να κληρονομήσει (αρ. 219, διαθήκη του Μάρκου de Canale), αν πεθάνει πιο νωρίς, αλλά μετά τα 12, μπορεί να διαθέσει ένα περιορισμένο ποσό (αρ. 209, 211, 219, 222) για την ανάπαψη της ψυχής του. Μόνο η Ελένη Σαχλίκη (αρ 224) και τελικά, ύστερα από πολλές περιστροφές, και ο Μάρκος de Canale (αρ. 219) παραλείπουν τη διευκρίνιση για τα κληροδοτήματα. Στις αρχές Μαΐου, όταν παράγγειλαν και οι δυο τους τη διαθήκη τους είχε επιδεινωθεί τόσο δραματικά η κατάσταση στον Χάνδακα; Για τον συμβολαιογράφο Ιωάννη Gerardo, και μόνο γι᾽ αυτόν, η νόμιμη ηλικία της ενηλικίωσης είναι όχι τα 18 ή 16, αλλά τα 15. Στα 12 ή 13 τους χρόνια τα αγόρια θεωρούνταν άραγε από εκκλησιαστικάική άποψη ώριμα και μπορούσαν οι ίδιοι να φροντίσουν για την ανάπαψη της ψυχής τους;

Ο Ανδρέας, γιος του ποτέ Κύριλλου και ανεψιός του Στέφανου Σαχλίκη, επέζησε από τον Μαύρο Θάνατο και έζησε μέχρι το 1369.²³ Στην πράξη Μ 480 της 10 Οκτωβρίου 1369 ο Στέφανος Σαχλίκης είναι ένας από τους δύο πιστωτές του που τα δικαιώματά τους έχουν αναγνωριστεί. Αν ο Ανδρέας πέθανε εκείνη τη χρονιά, ήταν περίπου 14-15 χρονών, αλλά διαχειριζόταν κιόλας ο ίδιος ως κληρονόμος του πατέρα του ανεξάρτητα, όπως αποδεικνύουν τα δημοσιευμένα έγγραφα, τις οικογενειακές οικονομικές υποθέσεις.

Ο Στέφανος Σαχλίκης

Στην περιγραφή της ζωής του Στέφανου Σαχλίκη μπορούμε να διακρίνουμε δύο διαφορετικές εκδοχές: τον Σαχλίκη όπως απεικονίζεται στο ποιητικό του έργο και τον Σαχλίκη που σκιαγραφείται με βάση τα ιστορικά τεκμήρια που σώζονται για τον ίδιο και την εποχή του. Ο ‘ποιητικός’ Σαχλίκης είναι το πρόσωπο που κατασκευάζει ο ποιητής Σαχλίκης, προϊόν της μυθοπλασίας του, και υπακούει στο σκοπό που έχει ο ποιητής με το κάθε ποίημά του. Ο ποιητής επιλέγει για το πρόσωπο και το ιστορικό του περιβάλλον ό,τι ταιριάζει στη θεματική του έργου του. Ο ποιητής χρησιμοποιεί όλα τα μέσα του λογοτέχνη για τη διαμόρφωση του προσώπου του ποιητικού Στέφανου Σαχλίκη. Τα δύο πρόσωπα μπορούν να διαφέρουν ριζικά μεταξύ τους.

Ο ποιητικός Σαχλίκης

Ο ποιητής Στέφανος Σαχλίκης είναι πολύ φειδωλός με όσες πληροφορίες για τον εαυτό του και τους δικούς του θεωρεί άσχετες ή αταίριαστές με τη θεματική του έργου του Αφήγησις παράξενος. Τα ονόματα του πατέρα και της μητέρας του, την ύπαρξη αδερφού ή αδερφής, γυναίκας και γιου, ακόμα και συνταρακτικά και κοσμοϊστορικά γεγονότα, όπως ο Μαύρος Θάνατος του 1347-48 και η Αποστασία του Αγίου Τίτου του 1363-64, όλα αυτά δεν ενδιαφέρεται να τα μνημονεύει, γιατί είναι άσχετα με το σκοπό του ποιήματός του, να παρουσιάσει τη ζωή του ως μια σειρά από αποτυχίες.²⁴

Τους γονείς του τους παρουσιάζει ως φρόνιμους και προνοητικούς ανθρὠπους που πίστευαν στα οφέλη της παιδείας. Τους χρειάζεται κυρίως για να δημιουργήσει την ακραία αντίθεση με την ανοησία και απρονοησία τον γιου τους, που παράτησε πρόωρα το σχολείο και δεν απέκτησε ούτε τιμή, ούτε προκοπή, ούτε σύνεση (Αφήγησις, στ. 27-30):

Διατί έν᾽ τιμή και προκοπή και φρόνεσις το γράμμα.
ο κύρης και η μάνα μου, εκείνοι οπού μ᾽ εκάμαν
κατάχερα εκ το στόμα μου ουδέν έλειψεν το γάλα,
κι εις μιαν οι άτυχοι γονείς εις το σκολειόν μ᾽ εβάλαν.

Ο ιστορικός Σαχλίκης

Ο Στέφανος Σαχλίκης ήταν αδερφός της Ελένης Pantaleo, το γένος Σαχλίκη, και γιος του Ιωάννη του ποτέ Κωνσταντίνου Σαχλίκη και της γυναίκας του Μαρία. Ο Στέφανος δεν απαντά πριν από το 1348 στις σωζόμενες πηγές, ούτε ως συμβαλλόμενος ούτε ως απλός μάρτυρας. Για πρώτη φορά μηνμονεύεται στις έξι Μαΐου 1348 στη διαθήκη της αδρφής του. Η μητέρα και ο πατέρασς του είχαν κιόλας πεθάνει. Η Ελένη πρέπει να πέθανε εκείνες τις μέρες. Άλλος αδερφός ή αδερφή δε ζούσε πια όταν στις 6 Μαΐου 1348 η Ελένη έγραψε τη διαθήκη της (van Gemert 1980, έγγραφο αρ. 1.1, 79-82). Ως κληρονόμος ο Στέφανος πρέπει να είχε ενηλικιωθεί τότε. Ήταν επομένως τουλάχιστον 14 ή 15 χρονών, γεννημένος το 1333ή 1334. Προς την ίδια χρονιά οδηγεί και το επόμενο στοιχεία: Τον Δεκέμβριο του 1356 εξελέγη πρώτη φορά μέλος του Μείζονος Συμβουλίου για το έτος 1357. Στη Βενετία ίσχυε ως όριο ηλικίας για την εκλογή σ᾽ αυτό το όργανο η συμπλήρωση του 25ου έτους της ηλικίας. Το ίδιο θα ίσχυε μάλλον και στην Κρήτη. Ο Στέφανος το 1357 επομένως θα συμπλήρωνε ή θα έμπαινε στα 25 του χρόνια. Γεννημένος άρα το 1332 ή 1333.

Ο Στέφανος θα ήταν μάλλον ο δεύτερος γιος του ζεύγους. Παραδοσιακά ο πρώτος γιος έπαιρνε ως βαφτιστικό το όνομα του παππού του από τη μεριά του πατέρα του. Αυτός ο Κωνσταντίνος όμως στις σωζόμενες πηγές δε μνημονεύεται πουθενά. Θα πέθανε νέος, πριν ενηλικιωθεί. Ούτε στη διαθήκη, ούτε κατά τα επόμενα 25 χρόνια δεν μνημονεύεται κανένα άλλα αρσενικό μέλος του αρχοντικού κlάδου των Σαχλίκηδων. Ο Στέφανος πρέπει να ήταν μετά τον θάνατο της αδερφής του ο κύριος κληροφοτούμενος της αδερφής του και η μόνος κληρονόμος τόσο της περιουσίας του πατέρα του όσο και των χρεών του (van Gemert 1980, έγγραφο αρ. 3.3, 86-87).

Για τον τρόπο που καθόριζαν κατά τον 14ο αι. την ηλικία δε βρήκα βιβλιογραφία. Ληξιαρχεία ή μητρώα αρρένων σίγουρα δε λειτουργούσαν στην Κρήτη πριν από το 1506 (οπότε έχουμε τα πρώτα βιβλία για τις βαφτίσεις των ευγενών) και το 1526 (για τους γάμους τους).²⁵ Οι ηλικιακοί όροι για την ενηλικίωση, τη συμμετοχή σε συμβούλια ή διορισμό σε ανώτερες θέσεις προϋποθέτουν έναν έμμεσο τρόπο πιστοποίησης της ηλικίας. Για τα χρόνια πριν από το 1500 περίπου πρέπει να λειτουργούσε ένα μη επίσημο, όχι κρατικό, αλλά μάλλον εκκλησιαστικό σύστημα προσδιορισμού της ηλικίας, η ημερομηνία ή χρονολογία βάφτισης. Για υποχρέωση ο ιερέας να σημειώνει τις βαφτίσεις, τουλάχιστον των παιδιών φεουδαρχών, στα κατάστιχα της εκκλησίας και η μητρόπολη ή ο πρωτοπαπάς στον Χάνδακα να συγκεντρώνει τις ρωμαιοκαθολικές ή ορθόδοξες βαφτίσεις των αρχόντων στα δικά τους μητρώα δε βρήκα καμία μνεία. Η ημερομηνία βάφτισης συν ένα ή δύο χρόνια (ανάλογα με την ηλικία που βάφτιζε ο κόσμος τα παιδιά) και η σωματική ανάπτυξη²⁶ θα έδιναν κατά προσέγγιση την ηλικία. Ειδικά για την ηλικία των 12 για τα κορίτσια και 14 ή 15 χρονών για τα αγόρια το τελευταίο κριτήριο θα είχε αποφασιστική σημασία.

Προς την ίδια χρονολογία οδηγούν και τα αυτοβιογραφικά στοιχεία που δίνει ο ποιητικός Σαχλίκης για τα σχολικά του χρόνια (βλ. την επόμενη ενότητα).