O Parisinus graecus 2909 (αναθεώρηση)

Ο Parisinus graecus 29091 είναι σύμμεικτος χάρτινος κώδικας που χρονολογείται στις πρώτες δεκαετίες του 16ου αιώνα. Το χαρτί είναι γκριζωπό, χοντρό και ανάγλυφο. Ο κώδικας αποτελείται από ένα λευκό και 171 φύλλα, διαστάσεων 230 x 160 χιλιοστών, ενώ η γραπτή επιφάνεια μετράει 140 x 85 χιλιοστά. Η κάθε σελίδα έχει 22 αράδες, η αράδα μετράει κατά μέσο όρο 25 στοιχεία. Ο κώδικας απαρτίζεται από τετράδια, εκτός από τα φφ. 81r-90v, 99r-107v και φαινομενικά τα φφ. 149r-155v. Εκεί ο φωτογράφος παρέλειψε να φωτογραφίσει το λευκό φύλλο 156r-v.2 Πάνω από τη διακόσμηση στην αρχή του ποιήματος κάποιο άλλο χέρι πρόσθεσε αργότερα σε ορισμένα έργα τον τίτλο τους.

Ο κώδικας περιλαμβάνει στη σημερινή του μορφή τα επόμενα εφτά έργα:3

  1. φφ. 1r-40v, [Διήγησις εξαίρετος Βελθάνδρου του Ρωμαίου]·4 αρ. Α
  2. φφ. 41r-68r, Άλωσις Κωνσταντινουπόλεως·5 αρ. β
    φ. 68v κενό
  3. φφ. 69r-90v, Το Θανατικόν της Ρόδου·6 αρ. Γ
  4. φφ. 91r-114r, Εξήγησις περί Βελισαρίου· αρ. ~~θ~~ δ
    φφ. 114v-115v κενό7
  5. φφ. 116r-140r, Γραφαί και στίχοι και ερμηνείαι, έτι και αφηγήσεις κυρού8 Στεφάνου του Σαχλίκη (η συλλογή9 Της φυλακής)· αρ. ~~δ~~ ε
    φ. 140v κενό10
  6. φφ. 141r-154r, Γραφαί και στίχοι και ερμηνείαι κυρού Στεφάνου του Σαχλίκη (οι λεγόμενες11 Συμβουλές στον Φραντζισκή)· αρ. ~~ε~~ στ
    φφ. 154v-156v κενά12
  7. φφ. 157r-171r, Ο Σπανέας·13 αρ. ~~ζ~~ η.
    φ. 171v κενό.14

Σύμφωνα με τις μέχρι τώρα περιγραφές ο κώδικας έχει γραφτεί από το ίδιο χέρι, από έμπειρο γραφέα και στο ίδιο είδος χαρτιού. Είναι καθαρoγραμμένο και ευανάγνωστο. Οι στίχοι γράφονται καταλογάδην και χωρίζονται συνήθως με άνω τελεία ή άλλη στίξη.

Ο κώδικας απαρτίζεται από τουλάχιστον τρεις και μάλλον τέσσερις χωριστές ενότητες: τα ποιήματα 1 και 2· 3 και 4· 5 και 6. Και το έβδομο έργο ανήκει μάλλον σε χωριστή ενότητα. Η ένδειξη για τον τίτλο του Σπανέα δε βρίσκεται αμέσως μετά το τέλος των Συμβουλών στον Φραντζισκή, αλλά στο verso του λευκού φύλλου 156, που έμεινε, όπως και το φ. 154v, 155r-v και 156r κατά τα άλλα άγραφο.

Πάνω απ᾽ όλα τα χωριστά ποιήματα και πάνω από το δεύτερο και τρίτο μέρος των Συμβουλών στον Φραντζισκή του Σαχλίκη υπάρχει απλή γραμμική διακοσμητική λωρίδα. Μόνο οι αριθμοί 3 και 4 (Το Θανατικόν της Ρόδου και η Εξήγησις περί Βελισαρίου) ξεχωρίζουν με μια πιο πολύπλοκη φυτική διακόσμηση.

Όλα τα φύλλα, εκτός συνήθως από το πρώτο φύλλο του εκάστοτε κειμένου, έχουν συνεχή αρίθμηση πάνω στη δεξιά άκρη του recto φύλλου. Από το φ. 92r και εξής, εκεί που αρχίζει η Εξήγησις περί Βελισαρίου, η φυλλαρίθμηση έχει διαταραχθεί και η παλιά αρίθμηση έχει διορθωθέι στην καινούργια. Στο φ. 116r διαβάζονται η παλιά και η καινούργια αρίθμηση και οι δύο καλά: η παλιά 137, η καινούργια 116. Η διαφορά των 22 φύλλων συμπίπτει περίπου με την έκταση της Εξήγησης.15

Τα εφτά σημερινά έργα έχουν αριθμηθεί με ελληνικούς χαρακτήρες. Από την Εξήγηση περί Βελισαρίου και εξής έχει διαταραχθεί η αρχική σειρά. Αφού αντιγράφηκαν όλα τα έργα, ο τελικός επιμελητής του κώδικα Π, μετέφερε αυτό το τελευταίο ποίημα από την ένατη θέση (θ´) στην τέταρτη (δ´), διέγραψε τον αριθμό ‘θ´’ και πρόσθεσε το ‘δ´’. Στα επόμενα έργα ο ίδιος διέγραψε τον αρχικό αριθμό (δ´, ε´) και τον αντικατέστησε με το επόμενο γράμμα του αλφαβήτου. Για να συμπληρώσει εν μέρει τουλάχιστον το κενό στην αρίθμηση, έδωσε στη δεύτερη από τις τρείς Συμβουλές στον Φραντζισκή του Σαχλίκη, τη συμβουλή να μισήσει τα ζάρια, τον αριθμό ζ´, ενώ αρχικά η ενότητα δεν είχε αρίθμηση. Η προσθήκη αυτή του ‘ζ´’ δεν μπορεί να αποκρύψει το γεγονός ότι χάθηκαν δύο από τα αρχικά εννέα έργα του χειρογράφου Π.

Όλα τα παραπάνω στοιχεία αποδεικνύουν πως ο τελικός επιμελητής του κώδικα Π αποφάσισε να ανασυνθέσει τον ολοκληρωμένο κώδικα (που είχε ήδη οριστική αρίθμηση τόσο των φύλλων όσο και των έργων) και να συνδυάσει το τελευταίο ποίημα, την ανώνυμη ανομοιοκατάληκτη Εξήγηση περί Βελισαρίου με το ομοιοκατάληκτο Το Θανατικόν της Ρόδου.

Στον τίτλο ούτε του ενός ούτε του άλλου έργου αναφέρεται το όνομα του ποιητή. Μόνο τα δύο έργα του Σαχλίκη αποδίδονται στον τίτλο σε συγκεκριμένο ποιητή. Στο πρώτο μέρος του Θανατικού αναφέρονται, στους στίχους 188-98, τα θύματα του λοιμού στην οικογένεια του ποιητή. Η μητέρα του ποιητή, ο ίδιος ο Γεωργηλλάς και ο γιος του Γεώργης είναι από τα λίγα μέλη της οικογένειας Λιμενίτη που έχουν επιζήσει του λοιμού.16 Και στον λεγόμενο πρόλογο του Θανατικού μνημονεύεται το όνομα του Εμμανουήλ Λιμενίτη ως ποιητή, αλλά όχι στο πρώτο πρόσωπο ενικού, μα στο τρίτο πληθυντικού υπονοώντας πως ο γραφέας του προλόγου δεν ταυτίζεται μαζί του (στ. 14-17):

Αλλά γε και το ποίημα και όσα διαστίχου
εγράφησαν, βαβαί παπαί, διά το Θανατικόν της Ρόδου,
Εμμανουήλ ο γράψας είν᾽, ακμή και ο ποιήσας,
Γεωργηλλάς ακούεται, Λιμενίτης το επίκλιν.17

Όμοιο, αλλά πολύ πιο σύντομο κατατοπιστικό κείμενο (στ. 1-5) βρίσκεται και στην Εξήγηση περί Βελισαρίου,18 αλλά χωρίς όνομα συγγραφέα:

Ιστορική εξήγησις περί Βελισαρίου,
τον ον η τύχη ύψωσεν κι ετύφλανεν ο φθόνος
επί της βασιλείας δε μεγάλου βασιλέως·
Ιουστινιανός ελέγετο και μέγας αυτοκράτωρ.
και της μεγάλης εκκλησίας Αγίας Σοφίας δομήτωρ.19

Παρόμοια προλογικά σημειώματα, που δίνουν σε περίληψη την υπόθεση του έργου, βρίσκονται και στα περισσότερα άλλα κείμενα που παραδίδονται στον κώδικα Π. Καμιά φορά είναι έμμετρο, αλλά ανομοιοκατάληκτο (Ο Σπανέας), άλλες φορές πεζό ή πάντως στη σημερινή του μορφή άμετρο (Βἐλθανδρος, Άλωσις Κωνσταντινουπόλεως, Θανατικόν και Εξήγησις). Μόνο στα δύο ποιήματα του Σαχλίκη δεν προτάσσεται περίληψη, αλλά σαν τίτλο απλή ένδειξη του είδους των κειμένων (επιστολή, διδακτικό ποίημα, αφηγήματα και διδακτική επιστολή). Όλοι οι έως σήμερα εκδότες εξέδωσαν τα προλογικά κείμενα-περιλήψεις μαζί με το υπόλοιπο ποίημα, αλλά οι νεότεροι έχουν εκφράσει τις αμφιβολίες τους ως προς τη γνησιότητά τους και υποθέτουν πως έχουν συντεθεί από τον γραφέα του Π ή του προτύπου του, για να εξυπηρετήσουν τον εντολοδότη/αναγνώστη της συλλογής. Μάλλον έχουν προστεθεί από κάποιο γραφέα σε προηγούμενο στάδιο της παράδοσης.

Οι συνέπειες των αλλαγών

Η μεταφορά της Εξήγησης περί Βελισαρίου από την ένατη στην τέταρτη θέση του κώδικα συνδέει στενότερα δύο έργα που απ᾽ όλες σχεδόν τις απόψεις διαφέρουν ριζικά μεταξύ τους. Το Θανατικόν της Ρόδου είναι πρωτότυπο και επώνυμο ομοιοκατάληκτο ποίημα. Η πρόσφατη (1498-1499) επιδημία πανούκλας δίνει αφορμή στον ποιητή να συνθέσει ένα ηθικοδιδακτικό ποίημα για τον κόσμο που έχει χαθεί και την αμαρτωλότητα των κατοίκων της Ρόδου. Αποτελείται από δύο ανόμοια μέρη, που απευθύνονται σε διαφορετικό κοινό, το πρώτο στους άρχοντες (και) τους Ιωαννίτες Ιππότες (στ. 18-19), το δευτερο στο δεύτερο πρόσωπο ενικού, μάλλον σε κάποιον νέο άνθρωπο, ή πιο αόριστα στο τρίτο ενικού, με τον αφηγητή εναλλάξ να μιλάει στο πρώτο πρόσωπο ενικού και πληθυντικού. Εκτός από το πρωτότυπο επίκαιρο υλικό της πανούκλας, τα δύο μέρη αποτελούνται από ένα ανοργάνωτο συνονθύλευμα από θέματα και μοτίβα, μερικά απ᾽ αυτά παρμένα από σύγχρονα ερωτικά και άλλα ηθικοδιδακτικά ποιήματα. Η γλώσσα πλησιάζει προς την προφορική γλώσσα της εποχής και περιοχής με πολλά σύγχρονα δυτικά δάνεια. Μάλλον θα γράφτηκε στο σύνολό του από κάποιον Ροδίτη ποιητή, τον Μανόλη Λιμενίτη, του επικαλούμενου Γεωγηλλά, αυτόπτη μάρτυρα της επιδημίας πανούκλας, παρόλο που το όνομα του ποιητή δεν αναφέρεται στο δεύτερο μέρος (στ. 384-629).

Η Εξήγησις περί Βελισαρίου είναι ανώνυμο έργο, ανομοιοκατάληκτο ως την § 72α και τις καταληκτικές §§ 77 και 77α, άρτια δομημένο, γραμμένο σε πολύ πιο λόγια γλωσσική μορφή, χωρίς πρόσφατες λέξεις δάνεια. Το έργο διασκευάζει μιά παραλλαγή της Ιστορίας του Βελισαρίου, προσφιλούς στα χρόνια πριν και μετά την Άλωση, που έχει εμπλουτιστεί με στοιχεία από λόγιες βυζαντινές και υστεροβυζαντινές ιστορικές πηγές, και η § 72α από σύγχρονη ομοιοκατάληκτη διασκευή του ίδιου έργου.

Βασικά τα δύο ποιήματα έχουν μόνο δύο στοιχεία κοινά:
1. Το Θανατικόν της Ρόδου και η Εξήγησις περί Βελισαρίου ξεχωρίζουν οπτικά στο σημερινό χειρόγραφο με την κοινή τους διακοσμητική λωρίδα, διαφορετική από τη διακόσμηση τόσο των προηγούμενων όσο και των μετέπειτα έργων.
2. Και τα δύο ποιήματα κλείνουν με τον ίδιο20 επίλογο-προσευχή (Θανατικόν, στ. 637-42 = Εξήγησις, στ. 834-39):

Θεέ μου Παντοκράτορα, οπού κρατείς τα πάντα,
Χριστέ μου, που πουλήθηκες δι᾽ αργύρια τριάντα,
και Πνεύμα το Πανάγιον, αχώριστη Τριάδα,
μύριες μυριάδες κρίματα με άλλην μιαν χιλιάδα
νά ‘χει ο γιός του Γεωργηλλά, συμπάθησέ του τώρα,
ως του πιστού σου του ληστού, που σώθηκεν εις ώρα.

Αμήν, αμήν και γένοιτο, γένοιτο, γένοιτό μοι.

Επειδή ο επίλογος έπρεπε να συνταιριαστεί με διαφορετικά συμφραζόμενα, το πρώτο εισαγωγικό δίστιχο διαφέρει στα δύο έργα (Θανατικόν, στ. 635-36):

Αγιά Τριάς, βοήθησον τον άσωτον εμένα
και λύτρωσ᾽ με αφ᾽ το κακό κι αφ᾽ την πικράν την πέναν.

(και Εξήγησις, στ. 832-33):

Αγία Τριάς, βοήθησον να γένει σ᾽ όσον γράφω,
να δω κι εγώ παρηγορία πριχού εμπώ στον τάφον.

Στο Θανατικόν όλο το διδακτικό δεύτερο μέρος του έργου, οι στ. 476-629, είναι αφιερωμένο στην αμαρτωλότητα των Ροδιτών και την περιγραφή της Δευτέρας Παρουσίας, που καταλήγει στην προειδοποίηση προς τους κριματισμένους πως τους περιμένει η αιώνια κόλαση. Ύστερα από αυτά ο ποιητής ομολογεί τις αμαρτίες του και ζητά, εν όψει της Δευτέρας Παρουσίας, συγχώρεση για την ακολασία του (στ. 635, τον άσωτον εμένα). Οι ακροατές του, το κοινό που προσφωνείται, ξέρουν πως με τον γιο του Γεωργηλλά εννοείται ο ποιητής του έργου, ο Μανόλης Λιμενίτης. Ο Λιμενίτης στους στίχους αυτούς ζητά συγχώρεση. Είναι φανερό πως ο παραπάνω επίλογος αρμόζει απόλυτα στο Θανατικόν.

Η Εξήγησις περί Βελισαρίου, μετά την τύφλωση και την ταπείνωση του Βελισαρίου ως τυφλού επαίτη μπροστά τους ξένους διπλωμάτες (στ. 676-802), τελειώνει με την πρόβλεψη πως οι Τούρκοι θα υποδουλώσουν το γένος το ρωμαϊκόν (στ. 803-820) και τη δραματική έκκληση σε όλες τις δυνάμεις της χριστιανοσύνης (στ. 821-31), μπροστά στον κίνδυνο αυτό, να μονοιάσουν και να σηκώσουν απο κοινού τα όπλα εναντίον των κοινών τους εχθρών. Η παρακληση για συγχώρεση των αμαρτιών του γιου κάποιου Γεωργηλλά, προσώπου που δε μνημονεύεται πουθενά στο ποίημα, καταστρέφει την αποτελεσματικότητα του αποκορυφώματος της Εξήγησης περί Βελισαρίου. Ο αναγνώστης της Εξήγησης στο τέλος του χειρογράφου, μια και δεν προηγείται καμιά νύξη για το ποιος θα μπορούσε να είναι ο γιος του Γεωργηλλά, δε διέθετε τέτοια γνώση. Λείπει και κάποια αντίστοιχη σκηνή με τη Δευτέρα Παρουσία του Θανατικού για να εξομαλύνει την απότομη μετάβαση από την έκκληση στην προσευχή του επιλόγου.

Έτσι όπως βρισκόταν ο επίλογος στο τέλος του κώδικα, ο αναγνώστης μπορούσε να ερμηνεύσει τους στίχους ενδεχομένως ως επίλογο όχι της Εξήγησης περί Βελισαρίου, αλλά ολόκληρου του χειρογράφου, με την παράκληση ο αναγνώστης να του συγχωρέσει τα λάθη του, ως δήλωση αμάθειας και απειρίας του αντιγραφέα, όπως βρίσκουμε συχνά στο τέλος μεσαιωνικών χειρόγραφων. Πιστεύω πως ο αρχικός γραφέας του προτύπου του Π δανείστηκε τον επίλογο του Θανατικού της Ρόδου και τον τοποθέτησε μετά το τέλος του τελευταίου έργου του κώδικα. Ο τελικός επιμελητής του Π αναγνώρισε τον επίλογο στο τέλος του κώδικα και παρανοώντας τη λειτουργία του τον μετέφερε συνειδητά μετά το Θανατικόν της Ρόδου του Μανόλη Λιμενίτη, του επιλεγόμενου Γεωργηλλά. Με τη συνειδητή μεταφορά της Εξήγησης περί Βελισαρίου από την ένατη θέση στην τέταρτη, όχι μόνο διατάραξε τη σειρά των έργων και τη φυλλαρίθμηση του κώδικα, αλλά και την ιστορία της πρώιμης νεοελληνικής λογοτεχνίας.

Υποθέσεις και εικασίες

Αυτός ο κοινός επίλογος πρέπει να ήταν ένας από τους λόγους που έκανε τον μακαρίτη φίλο μου, Γιώργο Παπαδημητρίου, να εικάσει πως αντιγραφέας του παρισινού χειρογράφου ήταν ο ίδιος ο Λιμενίτης.21 Ήταν μια από τις πολλές του ιδέες που μου ανέπτυξε όταν τον συμβουλεύτηκα το καλοκαίρι του 1981 για την έκδοση της Ιστορίας του Βελισαρίου που ετοιμάζαμε με τον Wim Bakker. Δεν τον ρώτησα για τα επιχειρήματά του. Άλλωστε για την έκδοσή μας το θέμα δεν είχε ιδιαίτερη σημασία. Υποθέτω πως ο Παπαδημητρίου, μελετώντας το παρισινό χειρόγραφο (για το κείμενο του Βέλθανδρου), είχε φτάσει στο συμπέρασμα πως η προσθήκη του επιλόγου του Θανατικού, μετά την Εξήγηση, στο τέλος του Π δεν μπορούσε να εξηγηθεί παρά μόνο ως captatio benevolentiae του αντιγραφέα, γιου του Γεωργηλλά, στο τέλος του κώδικα.

Από τη στιγμή που ο λεγόμενος πρόλογος του Θανατικού πρέπει να έχει προστεθεί από έναν μεταγενέστερο γραφέα-διασκευαστή, αποκλείεται ο Λιμενίτης να ήταν ο γραφέας του σημερινού χειρογράφου Π. Την πλήρη μορφή του Π, με τα εννέα έργα με τους πρόσθετους προλόγους τους και ως τελευταίο έργο την Εξήγηση περί Βελισαρίου, πρέπει να την αντέγραψε κάποιος άλλος. Όταν ο τελικός επιμελητής ανακάλυψε τελειώνοντας την αντιγραφή του ένατου έργου, τον επίλογο των στίχων 832-40, που τους θυμόταν από Το Θανατικόν της Ρόδου, αποφάσισε να μεταφέρει το ένατο ποίημα αυτούσιο εκεί, ως τέταρτο έργο, με όλες τις συνέπειες για την αρίθμηση των έργων και των φύλλων και, το σοβαρότερο, την απώλεια δύο, διδακτικών μάλλον κειμένων, του ενός πριν και του άλλου μετά τον Σπανέα.

Για τον λόγο της απώλειας ή παράλειψης δεν μπορούμε παρά να μαντέψουμε. Δεν πιστεύω ο όγκος του κώδικα να έπαιξε ρόλο. Υπάρχουν και πολύ ογκωδέστερα χειρόγραφα. Κανένας γραφέας δε θα πετούσε έργα που είχαν κιόλας αντιγραφεί και βρίσκονταν έτοιμα μπροστά του. Πιο πιθανό μού φαίνεται ο γραφέας του Π ανασυνθέτοντας τον κώδικά μετά τη μεταφορά του ένατου έργου να παρατοποθἐτησε τις τελευταίες ενότητες και να βρήκε στο τέλος μόνο τον Σπανέα.

Αινιγματικό φαίνεται και το θέμα των δύο ποιημάτων που έχουν χαθεί/παραλειφτεί. Η περίπτωση του κώδικα Neapolitanus graecus III A a 9 του Σαχλίκη υποδεικνύει μια πιθανή λύση: Ο Neapolitanus, και αυτός των αρχών του 16ου αι., έχει παρόμοιο περιεχόμενο με το Π: τρία ή τέσσερα ποιήματα του Σαχλίκη (εκτός από τη συλλογή Της φυλακής και τις Συμβουλές στον Φραντζισκή του Π, περιλαμβάνει επιπλέον την Αφήγηση παράξενο και το σύντομο Καταλόγι της Πόθας), τον Πτωχολέοντα, τον Σπανέα και ένα ερωτικό μυθιστόρημα, τον Λίβιστρο και Ροδάμνη. Με βάση την παραλληλία αυτή είναι ελκυστική η υπόθεση να βρισκόταν, μετά τα δύο έργα του Σαχλίκη και πριν από τον Σπανέα ως έκτο έργο (αρ. στ´) η Αφήγησις παράξενος του ταπεινού Σαχλίκη, και μετά τον Σπανέα ως όγδοο (αρ. η´) ο Πτωχολέων. Αν αληθεύει αυτή η υπόθεση, η απώλεια και άλλου χειρογράφου του Πτωχολέοντος, έργου που σώζεται ήδη σε έξι χειρόγραφα,22 είναι κρίμα. Ωστόσο δεύτερο χειρόγραφο της Αφήγησις παράξενος, δίπλα στην σε γενικές γραμμές λιγότερο αξιόπιστη μαρτυρία του κώδικα της Νεάπολης, θα αποτελούσε τη μεγαλύτερη συμβολή στις σαχλικικές μελέτες. Το χειρόγραφο του Παρισιού, παρ᾽ όλες τις ιδιαιτερότητές του, δίνει μια πολύ πιστότερη εικόνα των υπόλοιπων ποιημάτων του Σαχλίκη από το Ν της Νεάπολης. Η ενδεχόμενη παράλειψη αυτή είναι πραγματική απώλεια για την πρώιμη νεοελληνική φιλολογία.

Επίλογος και ζητούμενα

Ελπίζω αυτή η μικρή μελέτη για το χειρόγραφο Parisinus graecus 2909 να συμβάλει σε μια οριστικότερη παλαιογραφική περιγραφή του Π ώστε κάποιος επιτόπου στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισιού να λύσει τα άλλα προβλήματα (υδατόσημο, γραφέας, μελάνη, αρχική σύνθεση και φυλλαριθμηση του κώδικα).23

Περιμένουμε τη συνοπτική έκδοση των ποιημάτων του Σαχλίκη, ορισμένα συγκριτικά στοιχεία για την αξία του Π για την αποκατάσταση του έργου του, καθώς και ενδεχόμενη υπόδειξη επεμβάσεων στα ποίηματά του.

Μακάρι κάποιος να γράψει τη μεγάλη μελέτη που χρειαζόμαστε για τον πολυσυζητημένο Βέλθανδρο. Διαθέτουμε σημαντικά βοηθήματα ως προς την ερμηνεία του έργου στις σχετικά πρόσφατες εκδόσεις του έργου με μετάφραση.24 Μια καινούργια (κριτική) έκδοση με εκτενέστερη εισαγωγή θα ήταν ευπρόσδεκτη.25

Η έκδοση του Henrich του Θανατικού της Ρόδου διαφωτίζει διάφορες πλευρές της ιστορίας της Ρόδου, της γλώσσας του έργου και του προσώπου του ποιητή. Η μετάφραση και τα σχόλια βοηθούν τον σημερινό αναγνώστη στην κατανόηση του κειμένου.26 Η σημερινή καινούργια περιγραφή του κώδικα Π δημιουργεί αμφιβολίες για την απόδοση της Εξήγησης περί Βελισαρίου στον Λιμενίτη.27 Χρειαζόμαστε μια καλύτερη ανάλυση του Θανατικού, έρευνες στο αρχείο των Ιωαννιτών στη Μάλτα για το πρόσωπο του ποιητή και το κοινωνικό του περιβάλλον και μια κριτική μελέτη για τα στάδια γραφής του έργου.28 Ελπίζω όταν μελλοντικά καποιος ασχοληθεί με τον Λιμενίτη ή Το Θανατικόν της Ρόδου, να λάβει υπόψη του και την αδημοσίευτη διατριβή της Μαρίας Foteina, που αδικήθηκε από την φιλολογική έρευνα.

  1. Το χειρόγραφο είναι σήμερα δωρεάν προσιτό. Η Bibliothèque Nationale έχει ψηφιοποιήσει το παλιό μικροφίλμ και το διαθέτει δωρεάν μέσω της Gallica (Paris. gr. 2909 gallica, copy.pdf). Η καλύτερη περιγραφή είναι ακόμα: Μανόλης Κ. Χατζηγιακουμής, Τα μεσαιωνικά δημώδη κείμενα. Συμβολή στη μελέτη και στην έκδοσή τους, Α᾽ Λίβιστρος – Καλλίμαχος – Βέλθανδρος, Αθήνα 1977, 213-215. Στη μελέτη του ταυτίζει το υδατόσημο, χωρίς να διευκρινίσει σε ποιά φύλλα βρίσκεται, με τον τύπο του Briquet αρ. 3459, που χρονολογείται το 1522. Με βάση το υδατόσημο χρονολογεί όλο το χειρόγραφο κατά τις πρώτες δεκαετίες του 16ου αι., πάντως κάποιο διάστημα μετά το 1501, την πιθανή χρονολογία συγγραφής του Θανατικού της Ρόδου του Εμμ. Λιμενίτη. Δυστυχώς ισχύει ακόμα αυτό που επισήμανε ο Χατζηγιακουμής το 1977: Δεν υπάρχει πλήρης περιγραφή του κώδικα. ↩

  2. Ο γραφέας σημείωνε κάτω δεξιά στο τελευταίο verso φύλλο του τετραδίου την αρχή του επόμενου στίχου ή τον τίτλο του επόμενου έργου. Σε τρία τέσσερα φύλλα διακρίνεται ακόμα στην κάτω άκρη ίχνος από μια αρίθμηση με λατινικούς αριθμούς (17v 9, 107v 146, 146v 80, 147r 88, 149r 81). Σε ό,τι και αν αντιστοιχεί η αρίθμηση, ο αριθμός 146 στο φ. 107v προδίδει πάντως πως το σχετικό φύλλο της Εξήγησης περί Βελισαρίου προέρχεται από το τέλος του κώδικα. ↩

  3. Στο εσώφυλλο [1]recto και verso βρίσκεται τρεις φορές ο κατάλογος των περιεχομένων του χειρογράφου: Ι. πρώτος κατάλογος, χειρόγραφος, στα ελληνικά. Αριθμεί οκτώ έργα. Τα δύο ποιήματα του Σαχλίκη τα παρουσιάζει ως τρία έργα: ε´, Γραφαί και στίχοι και ερμηνείαι έτι και αφηγήσεις κυρού Στεφάνου του Σαχλήκη· στ´, τοῦ αυτού στίχοι έτεροι προς υιόν (= Συμβουλές, Εισαγωγή και πρώτη συμβουλή)· ζ´, του αυτού έτεροι (= δεύτερη και τρίτη συμβουλή). ΙΙ. δεύτερος κατάλογος, κάτω από τον πρώτο, τυπωμένος, στα λατινικά. Περιλαμβάνει εφτά έργα. ΙΙΙ. τρίτος, στη verso πλευρά του εσώφυλλου, χειρόγραφος, στα λατινικά, περιέχει εκτενέστερη περιγραφή των περιεχομένων των εφτά έργων που περιλαμβάνονται στο χειρόγραφο. ↩

  4. Πάνω από τη διακόσμηση δεν υπάρχει τίτλος. Οι τελευταίοι στίχοι του έργου στο φ. 40v έχουν γραφτεί σε σχήμα κλεψύδρας. ↩

  5. Τα έργα 1 και 2 γράφονται συνεχόμενα, το δεύτερο αμέσως μετά το πρώτο, φφ. 1-40v, 41r-68r και αποτελούν ενότητα. Ο γραφέας στο τέλος του Βέλθανδρου, το οποίο συμπίπτει με το τέλος του τετραδίου, προσθέτει την ένδειξη για την πρώτη λέξη του επόμενου κειμένου: ‘Θρήνος’. Αυτός δεν είναι ο τίτλος του έργου, αλλά η πρώτη λέξη του υπότιτλου. O τίτλος εκ των υστέρων έχει προστεθεί από άλλο χέρι. Οι τελευταίοι στίχοι του έργου έχουν σχήμα κούπας με πιάτο. ↩

  6. Μετα τον τίτλο προστέθηκε πάνω από τη διακόσμηση από άλλο χέρι, με ελληνική αρίθμηση, ο χρόνος 1498 και ο μήνας Οκτώβρίος. Στο τέλος του έργου οι τελευταίοι έξι στίχοι, γραμμένοι με μικρότερα στοιχεία, στριμώχτηκαν έτσι ώστε να χωρέσουν στο τελευταίο verso φύλλο του τετραδίου. Έτσι το φύλλο μετράει 28 αράδες αντί για 22. Οι τελευταίοι στίχοι κατά τα άλλα δεν έχουν ιδιαίτερο σχήμα. ↩

  7. Τα ποιήματα 3 και 4 ανήκουν σε χωριστή ενότητα. Και αυτά γράφονται συνεχόμενα, φφ. 69r-90v, 91r-114r. Στο φ. 90v κάτω ο γραφέας πρόσθεσε ως ένδειξη για την πρώτη λέξη του επόμενου ἐργου τη λέξη ‘Ιστορική’, και πάλι όχι του τίτλου, αλλά του υπότιτλου. Οι τελευταίοι στίχοι της Εξήγησης περί Βελισαρίου δεν έχουν ιδιαίτερο σχήμα. Μετά το φ.114r τα φφ. 114v – 115v έμειναν λευκά. Το φ. 115v ήταν το τελευταίο φύλλο ενός τετραδίου, ύστερα από το οποίο δεν προβλεπόταν άλλο έργο. ↩

  8. Αντί για το συνηθισμένο άκλιτο ‘κυρ-‘ ο γραφέας δίνει τον τύπο ‘κυρού’, γενική του ‘κυρός’. Για τη διάδοσή του βλ. David Holton κ.ά., The Cambridge Grammar of Medieval and Early Modern Greek, Cambridge University Press, Cambridge 2019, 261–62 και 450-51. ↩

  9. Χωρίς διακοπή γράφονται και παρουσιάζονται ως ενιαίο έργο τα τρία ποιήματα που συναποτελούν τη συλλογή Της φυλακής: η επιστολή Περί φίλων, τα τρία μέρη του διδακτικού ποιήματος για τη φυλακή (Περί φυλακής, Περί φυλακατόρων, Περί προσωπικού φυλακάτορα) και τα τρία μέρη της αφηγηματικής ενότητας για την αρχιπολιτική (Οι πόνοι της φυλακής, Η Βουλή των πολιτικών και η Γκιόστρα των πολιτικών). Στον περιληπτικό τίτλο της συλλογής Γραφαί και στίχοι και ερμηνείαι, έτι και αφηγήσεις κυρού[^κυρού] Στεφάνου του Σαχλίκη, ο τύπος ‘Γραφαί’ πρέπει να είναι αντιγραφικό λάθος αντί για τον ενικό ‘Γραφή’ (= επιστολή). Μόνο το Περί φίλων είναι επιστολή. Ίσως να ισχύει το ίδιο και για το επόμενο έργο του Σαχλίκη. ↩

  10. Τα ποιήματα 5 και 6 ανήκουν σε διαφορετική ενότητα. Και αυτά γράφονται συνεχόμενα, φφ. 116r-140r, 141r-154r (τα δύο ποιήματα σε χωριστά τετράδια) και αποτελούν ενότητα. Ο τελικός επιμελητής άφησε περισσότερο χώρο λευκό πριν και μετά τους αρ. 5 και 6, όπου έμειναν κενά τα φφ. 114v ως και 115v και 154v-156v (το τέλος του τετραδίου). Στο τέλος της λευκής σελίδας 140v έχει προστεθεί η ένδειξη για τον τίτλο του επόμενου ποιήματος: ‘Γραφαί και στίχοι᾽. ↩

  11. Το δεύτερο μεγάλο έργο του Σαχλίκη, οι Συμβουλές στον Φραντζισκή, χαρακτηρίζεται ως έμμετρη διδακτική επιστολή. ↩

  12. Ο αρ. 7, ο Σπανέας, καλύπτει τα φφ. 157r-171r. Κάτω στο κατά τα άλλα λευκο φύλλο 156v γράφεται η ένδειξη για τον επόμενο τίτλο: ‘Ο Σπανέας’. Στο φ. 157 αρχίζει καινούργιο τετράδιο. ↩

  13. Το τέλος του Σπανέα γράφεται σε μορφή κλεψύδρας, όπως και του Βέλθανδρου. ↩

  14. Κάτω στο άγραφο φ. 171v διακρίνονται αμυδρά ίχνη από λέξεις, που έχουν όμως επιμελώς σβηστεί. Δεν πρόκειται πάντως για τον τίτλο επόμενου έργου. Δε βρίσκονται κάτω κάτω δεξιά. Ίσως στον ίδιο τον κώδικα να διαβάζονται ακόμα. ↩

  15. Η παλιά φυλλαρίθμηση δε διακρίνεται πάντα καλά. Σε ορισμένα τετράδια τα φύλλα έχουν διαφορετική αρίθμηση από την αναμενόμενη. Ακομα και στο Θανατικόν, δηλαδή πριν από την διατάραξη της σειράς έργων και των φύλλων, διακρίνω σε ορισμένα σημεία ίχνος από παλιότερη αρίθμηση. Μόνο η αυτοψία του ίδιου του χειρογράφου μπορεί να διευκρινίσει αυτό το θέμα. ↩

  16. Για μια διαφορετική ερμηνεία, βλ. την πρόσφατη χρηστική έκδοση: G.St. Henrich (επιμ.), Εμμανουήλ/Μανόλης Λιμενίτης, Το Θανατικόν της Ρόδου,[Παλιότερα κείμενα της νεοελληνικής λογοτεχνίας 8], Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), Θεσσαλονίκη 2015, 30-41. Τα παραθέματα από το Θανατικόν, με κάποια δική μου μικροαλλαγή, είναι από την έκδοση αυτή. ↩

  17. Ο Henrich 2015, που διαβάζει στον τελευταίο στίχο ‘του Γεωργηλλά κι ακούεται Λιμενίτης τ᾽επίκλιν’, θεωρεί τον πρόλογο γνήσιο και μέρος του ποιήματος του Λιμενίτη. Σε άρθρο μου (Η επιδημία πανούκλας στη Ρόδο), δημοσιευμένο στην ιστοσελίδα μου παρουσιάζω στοιχεία που αποδεικνύουν πως ο πρόλογος περιέχει πληροφορίες που είναι σε αντίφαση, όχι μόνο με όσα υποστηρίζει ο Λιμενίτης, αλλά και με την ιστορική πραγματικότητα (βλ. https://arnoldvangemert.com/λιμενίτης/225/). ↩

  18. Βλ. W.F. Bakker-A.F. van Gemert (εκδ.), Ιστορία του Βελισαρίου. Κριτική έκδοση των τεσσάρων διασκευών με εισαγωγή, σχόλια και γλωσσάριο [Βυζαντινή και Νεοελληνική Βιβλιοθήκη 6], Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2007 (2η έκδοση με επίμετρο). Για το κείμενο, βλ. σ. [120], τα σχόλια, σ. [249]. Ο τίτλος του ποιήματος είναι Εξήγησις περί Βελισαρίου χωρίς το ‘Ιστορική’. Μόνο στα πρώτα περιεχόμενα δίνεται ο τίτλος ως ‘Ιστορική εξήγησις περί Βελισαρίου’, που στην πραγματικότητα είναι ο πρώτος στίχος του πεντάστιχου προλογικού κειμένου. Το όνομα του ποιητή που αναγράφεται στην έκδοση πάνω από τον τίτλο οφείλεται στους εκδότες. Στο χειρόγραφο το έργο παρουσιάζεται από την αρχή ως ανώνυμο (βλ. και τον τυπωμένο δεύτερο κατάλογο Περιεχομένων). ↩

  19. Ο πεντάστιχος πρόλογος/υπότιτλος αποτελείται από το πρώτο δίστιχο, που πραγματικά συνοψίζει το ποίημα, και τρεις στίχους για τον Ιουστινιανό που απλώς παραφράζουν τους στ. 7-9. Το αντιγραφικό λάθος ‘Ιουστινιάνιος’ στο στ. 4 αποδεικνύει πως ο πρόλογος/υπότιτλος δεν έχει προστεθεί από τον γραφέα του Π, αλλά πρέπει να βρισκόταν κιόλας στο πρότυπο του. Ο γραφέας του προλόγου δεν ταυτίζεται με τον ποιητή του έργου. ↩

  20. Παραθέτω τον επίλογο σύμφωνα με την έκδοση του Henrich 2015. Συμπλήρωσα για μετρικούς λόγους τον καταληκτικό στίχο. Ο επίλογος της Εξήγησης διαφέρει σε ορισμένα σημεία και περιέχει μερικές πιο λόγιες γραφές. Στο χειρόγραφο ο επίλογος του Θανατικού βρίσκεται στο τέλος της verso σελίδας του φ. 90. Ο γραφέας συμπύκνωσε κάπως τους στίχους για να χωρέσουν στο φύλλο (το τελευταίο φύλλο του τετραδίου). Ο άμετρος καταληκτικός στίχος έχει προστεθεί από άλλο χέρι, που πρόσθεσε και την ένδειξη για την πρώτη λέξη του επόμενου κειμένου: ‘Ιστορική’. Στο τέλος της Εξήγησης ο επίλογος ακολουθεί ομαλά, χωρίς καμιά διακοπή, αμέσως μετά το τέλος του ποιήματος στο φ. 114r. Εδώ ο καταληκτικός στίχος γράφτηκε από το ίδιο χέρι με το υπόλοιπο ποίημα. ↩

  21. Ο Γεώργιος Α. Παπαδημητρίου, επί χρόνια συνεργάτης του Μεσαιωνικού Αρχείου της Ακαδημίας Αθηνών και των διευθυντών του, ήταν ένας από τους καλύτερους γνώστες της μεσαιωνικής ελληνικής λογοτεχνίας. Για τη συμβολή του στην έκδοση του Ντελλαπόρτα βλ. Μ.Ι. Μανούσακας, Λεονάρδου Ντελλαπόρτα ποιήματα 1403 / 1411. Έκδοση κριτική, εισαγωγή, σχόλια και ευρετήριο [Ακαδημία Αθηνών. Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού], Αθήνα 1995, ιε᾽-ιστ᾽. Βλέπε και τις πολυάριθμες διορθώσεις του στο κείμενο. Τελειομανής όπως ήταν δε δημοσίεψε παρά ελάχιστα άρθρα (βλ. Κώστας Λάππας, «Μνήμη Γεωργίου Αντ. Παπαδημητρίου (1920-2007)», Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά 9 (2008), 355-60). Για τις υποδείξεις του για την έκδοσή μας τον ευχαριστούμε , βλ. Bakker-van Gemert 2007, 8, 80 και υποσημ. 26. Βλ. και τη δική του ερμηνεία και διόρθωση στο στ. Λ 832 του ‘σώσον’ σε ‘σ᾽ όσον’ που δεχτήκαμε στην έκδοσή μας, αυτ., 374. Κατά τη φιλική συζήτηση που είχαμε στο σπίτι του μου έδειξε στοίβα το υλικό για τον Βέλθανδρο, που την κριτική έκδοσή του την προόριζε για διδακτορική διατριβή. Ήξερε το κείμενο απέξω. Ήταν γλυκός άνθρωπος, γερός φιλόλογος, επιστήμονας του προφορικού λόγου. ↩

  22. Πτωχολέων. Επιμέλεια Γιώργος Κεχαγιόγλου. [Παλιότερα κείμενα της νεοελληνικής λογοτεχνίας 3], Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), Θεσσαλονίκη 2011, 13-101, ειδ. 75-101. Ο Πτωχολέων των χαμένων φύλλων του αρχικού Π θα μπορούσε να ανήκει στη συντομότερη παραλλαγή β´ του Κεχαγιόγλου. Το μοναδικό της χειρόγραφο σώζεται και αυτό στο Παρίσι (Parisinus graecus 390), γραμμένο με διαφορετικό όμως γραφικό χαρακτήρα. Ο εκδότης τοποθετεί την παραλλαγή στην Κύπρο (Κεχαγιόγλου, 91-94). Ένα ροδίτικο χειρόγραφό της δε θα παραξένευε. ↩

  23. Στις 27 Σεπτεμβρίου 2020 έστειλα στο τμήμα χειρογράφων της Εθνικής Βιβλιοθήκης του Παρισιού τις παρατηρήσεις μου για την αρίθμηση των φύλλων και των έργων του κώδικα και τους παρακάλεσα να εξακριβώσουν, αν γίνεται υπό τις υπάρχουσες συνθήκες, συγκεκριμένα στοιχεία ως προς τη σύνθεση του κώδικα σε τετράδια και το υδατόσημο. Θα στείλω σύντομα και αυτή την αναθεωρημένη μορφή του άρθρου μου. ↩

  24. Carolina Cupane (επιμ.), Beltandro e Crisanza, στο: Romanzi cavallareschi bizantini Callimaco e Crisorroe, Beltandro e Crisanza, Storia di Achille, Florio e Plazioflore, Storia di Apollonio di Tiro, Favola consolatoria sulla Cattiva e la Buona Sorte [Classici greci, Autori della tarda antichità e dell’ età bizantina], Unione Tipografico-Editrice Torinese, Torino 1995 και J.M. Egea (εκδ.), Historia extraordinaria di Beltandro y Crysanza, Estudio preliminar, texto griego, traduccion, notas y commentarios [Biblioteca neogriega. Serie bilingue de textos griegos medievales, αρ. 1], Granada 1998. ↩

  25. Πρόκειται σύντομα να κυκλοφορήσει από το Ι.Ν.Σ η έκδοση του Βελθάνδρου στη σειρά ‘Παλιότερα κείμενα της νεοελληνικής λογοτεχνίας’ με επιμέλεια του Ιωάννη Πολέμη. ↩

  26. Καλό θα ήταν αν και οι εκδόσεις του ΜΙΕΤ, των ΠΕΚ και του Κέντρου Κρητικής Λογοτεχνίας συνοδεύονταν υποχρεωτικά από μετάφραση. Ο σημερινός επιλεκτικός σχολιασμός τους αφήνει τα περισσότερα προβλήματα άλυτα. ↩

  27. Την πατρότητα του Γεωργηλλά/Λιμενίτη της Εξήγησης περί Βελισαρίου την υποστήριξε ήδη ο Κοραής, βλ. Bakker-van Gemert 2007, 61 και υποσημ. 41. Οι δύο εκδότες, 61-64 προσκομίζουν πολλά επιπλέον επιχειρήματα για να αποκρούσουν την απόρριψη της πατρότητας από την Maria Foteina, A Critical Edition of the Medieval Greek Poems on Belisarios, PhD Thesis Birkbeck College, University of London 1973. και Henrich 2015έργου ↩

  28. Arnold Fr. van Gemert, «Ο Ρόδιος ποιητής Εμμανουήλ Λιμενίτης», στο: Μνήμη Σταμάτη Καρατζά, Τιμητικός τόμος στη μνήμη Σταμάτη Καρατζά, Θεσσαλονίκη 1990, 119-31. ↩