Άφες τες τες πολιτικές

Οι λεγόμενες Συμβουλές στον Φραντζισκή του Στέφανου Σαχλίκη είναι μια έμμετρη επιστολή με διδακτικό περιεχόμενο ή, όπως αποδίδεται στον τίτλο του παρισινού χειρόγραφου 2909, ‘Γραφαί και στίχοι και ερμηνείαι κυρού Στεφάνου του Σαχλίκη’.1 Η επιστολή, που παραδόθηκε σε τρία χειρόγραφα των αρχών του 16ου αι., πραγματεύεται μετά την εισαγωγή τρία θέματα. Συστήνει στον νέο Φραντζισκή, γιο ενός καλού του φίλου, να αποφύγει τους κινδύνους της νυχτερινής ζωής, των τυχερών παιγνιδιών και των ελευθέριων γυναικών. Τα τέσσερα μέρη διαφέρουν αρκετά ως προς την έκτασή τους.2 Και άλλοτε είχα υπογραμμίσει3 αυτή τη μεγάλη διαφοροποίηση, που έχει ως συνέπεια το πρώτο θέμα να αριθμεί μόνο λίγους στίχους παραπάνω από την Εισαγωγή και να είναι δύο και τρεις φορές μικρότερο από τα δύο άλλα θέματα:

Συμβουλές Μ Ν Ρ έκδοση Μαυρ.-Παν.
Εισαγωγή 51 47 50 51
Τα νυκτογυρίσματα 62 59 67 68
Τα ζάρια 127 117 121 143
Οι πολιτικές 116 179 128 199

Ο Κακλαμάνης4 επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον του στην ενότητα για τις πολιτικές δίνει την εξής εξήγηση: «Ο γραφέας του Ν πρόσθεσε ή ανέπτυξε ιδέες και θέματα σ᾽ ένα τόσο ελκυστικό όσο και ουσιαστικό για τη διάπλαση των νέων ζήτημα». Είναι σωστή η παρατήρησή του για τον γραφέα ή μάλλον το πρότυπο του Ν. Στα μέρη ένα έως τρία τα χειρόγραφα δε διαφέρουν ριζικά μεταξύ τους. Η τριπλάσια έκταση της ενότητας για τις πολιτικές στο Ν, διπλάσια στα ΜΡ, έχει βέβαια ενδιαφέρον. Το βασικό όμως ζήτημα είναι η πολύ μικρή έκταση της συμβουλής για τα νυκτογυρίσματα. Θεματικά η δράση των πολιτικών ανήκει σ’ αυτή την ενότητα, τους κινδύνους της νυκτερινής ζωής. Στον ρόλο της πολιτικής ή της πόρνης επικεντρώνεται μάλιστα σε δύο χωρία, στ. 60 κ.ε. και 82 κ.ε.

Το δίδαγμα, με το οποίο τελειώνει η δεύτερη συμβουλή του Σαχλίκη για τα ζάρια (στ. 259-62, #263-64), προχωρά ένα βήμα πιο πέρα και υποδεικνύει πως ο ποιητής με την τελευταία συμβουλή για τα ζάρια έχει πραγματευθεί και τα τρία θέματα:

Θωρείς, υιέ μου Φραντζισκή, τά κάμνει το παιγνίδιν,
τα κοκκαλάκια τα μικρά στο μαγληνόν σανίδιν;
Λοιπόν, παιδί μου, ανάκειται να τ᾽ απολησμονήσεις,
αν θέλεις την καλήν ζωήν να την αποκερδίσεις.

Ἄφες καὶ τὲς πολιτικές, μίσησε καὶ τὰ ἀζάρια,
τῆς νύκτας τὰ γυρίσματα, τὴν πελελὴν ἐγγάρεια.

Οι στ. 259-62 περιλαμβάνουν το δίδαγμα της δεύτερης συμβουλής, το οποίο αρχίζει, όπως αρμόζει σε επιστολή προς κάποιον επώνυμο αποδέκτη, με την προσφὠνησή του, ‘Θωρείς, υιέ μου Φραντζισκή’. Το ίδιο κάνει στο τέλος της συμβουλής για τις πολιτικές (στ. 454). Το δίστιχο που ακολουθεί συνοψίζει το δίδαγμα και των τριών συμβουλών. Πολύ σωστά ο Μαυρ.-Παν. μετέθεσε τους στίχους επομένως προς το τέλος του ποιήματος, στ. 458-459. Στη σημερινή του μορφή λείπει πράγματι το συμπερασματικό δίδαγμα για όλες τις ενότητες. Και τα τρία χειρόγραφα5 όμως παραδίδουν το γενικό δίδαγμα σ᾽ αυτό το σημείο, στο τέλος των τυχερών παιγνιδιών, ενώ έχει προηγηθεί μόνο το θέμα των νυχτερινών διασκεδάσεων. Αποκλείεται να πρόκειται για αντιγραφικό λάθος. Σε κάποιο στάδιο της σύνθεσης ή εξέλιξης του ποιήματος, στο τέλος της συμβουλής για τα ζάρια είχαν κιόλας συζητηθεί και το θέμα των πολιτικών και τα νυκτογυρίσματα, με τελευταία πάντως ενότητα τα ζάρια.

Το ζήτημα θέλει περαιτέρω έρευνα και συζήτηση. Το θέμα των πολιτικών ήταν άραγε χωριστή ενότητα ή αποτελούσε αρχικά μέρος του θέματος της νυχτερινής ζωής; Για την τελευταία εκδοχή ίσως συνηγορεί το γεγονός ότι η μικρή ενότητα για τη νυχτερινή ζωή φαίνεται ρημαγμένη. Οι στίχοι 80-97 αποτελούν διπλασιασμό των στ. 60 κ.ε. Αλλά από τις δύο παραλλαγές η πρώτη είναι ύποπτη, γιατί είναι το μόνο χωρίο σε όλο το έργο του Σαχλίκη όπου απαντούν οι λέξεις ‘πόρνη’ και ‘πόρνος’.6 Στη δεύτερη παραλλαγή χρησιμοποιείται η κανονική σαχλικική λέξη ‘πολιτική’. Εκτός απ᾽ αυτά, είναι πολύ χαλαρή η δομή της ενότητας. Τέλος το θέμα δεν τελειώνει με τον σωστό τρόπο. Λείπει η προσφὠνηση στον Φραντζισκή (βλ. στ. 118-19).

Όπως ο Σαχλίκης μετά την ολοκλήρωση της Αφήγησης σε μια αναθεώρηση του έργου, πρόσθεσε τις ‘εξηγήσεις’ για τα φερσίματα των χωρικών και των δικηγόρων,7, στην ίδια φάση μπορεί να αναθεώρησε και τις Συμβουλές στον Φραντζισκή: άλλαξε ριζικά τη σύνθεση του ποιήματος και έκανε το θέμα των πολιτικών χωριστό επεισόδιο και το μετέθεσε στο τέλος, για να λειτουργεί σαν τελευταίο, πιο εντυπωσιακό και πιο ταιριαστό, ως αποκορύφωμα των συμβουλών του προς τον νέο Φραντζισκή.

Castricum, Οκτώβριος 2020

  1. Ο πληθυντικός τύπος θα μπορούσε εδώ ενδεχομένως να γίνει δεκτός, αφού η επιστολή αποτελείται από τρεις ενότητες. Ο γραφέας του Π χρησιμοποιεί επίσης τον πληθυντικό τύπο, όταν περιγράφει τη συλλογή Περί φυλακής, ως ‘Γραφαί και στίχοι και ερμηνείαι, έτι και αφηγήσεις’, στην οποία περιλαμβάνεται όμως μόνο μία επιστολή, το Περί φίλων, το γράμμα για τους φίλους. Το λάθος του γραφέα θα οφείλεται στους άλλους τύπους του πληθυντικού που ακολουθούν. ↩

  2. Παραπέμπω στην καλύτερη έκδοση που διαθέτουμε: Γιάννης Κ. Μαυρομάτης-† Νικόλαος Μ. Παναγιωτάκης, Στέφανος Σαχλίκης, Τα ποιήματα. Χρηστική έκδοση με βάση και τα τρία χειρόγραφα. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2015. Όπως πιστοποιεί και η παρακάτω σύγκριση με τα τρία χειρόγραφα, οι εκδότες συγκέντρωσαν στην έκδοσή τους όσο μπορούσαν περισσότερο σαχλικικό υλικό. ↩

  3. A.F. van Gemert, «Η παράδοση και η έκδοση των έργων του Στέφανου Σαχλίκη», στο: Elizabeth and Michael Jeffreys, Αναδρομικά και Προδρομικά. Approaches to Τexts in Early Modern Greek, Ρapers from the conference Neograeca Medii Aevi V, Exeter College, University of Oxford, September 2000, Oxford 2005, 411-25, βλ. ειδικά 411-12 και 419-20. ↩

  4. Βλ. πολύ πρόσφατα: Στ. Κακλαμάνης, Η κρητική ποίηση στα χρόνια της Αναγέννησης (14ος – 17ος αι.), τόμος Β´ Ανθολογία (14ος – περ. 1580), Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2020, σ. 79. Στην εκτενέστατη ανθολογία του ο συγγραφέας εκδίδει μεγάλα αποσπάσματα μ.ά. και των ποιημάτων του Σαχλίκη. Βασίζεται, ύστερα από νέα ανάγνωση όλων των χειρογράφων, κυρίως στο καλύτερο χειρόγραφο Ρ. Το κείμενό του είναι μείγμα κριτικής και χρηστικής έκδοσης. Στα επιλεκτικά σχόλια, που λειτουργούν συχνά ως κριτικό υπόμνημα, παραπέμπει μόνο στην παλιότερη βιβλιογραφία και όχι στην πρόσφατη έκδοση του Μαυρομάτη-Παναγιωτάκη. ↩

  5. Στα Μ και Ν λείπει ο τελευταίος στίχος. ↩

  6. Μήπως πρέπει και στο στ. 60 να διαβάσουμε ‘πόρνες’ αντί για το αρσενικό ‘πόρνοι’; Και εδώ το λάθος του γραφέα θα οφειλόταν στους άλλους αρσενικούς τύπους που ακολουθούν. ↩

  7. Βλ. Arnold van Gemert-Γιάννης Μαυρομάτης, «Η συνοπτική και κριτική έκδοση των ποιημάτων του Στέφανου Σαχλίκη – Παρατηρήσεις στον τρόπο εργασίας του ποιητή», στο: Στ. Κακλαμάνης-Αλ. Καλοκαιρινός (επιμ.), Χαρτογραφώντας τη δημώδη λογοτεχνία (12ος-17ος αι.). Πρακτικά του 7ου διεθνούς συνεδρίου Neograeca Medii Aevi (Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών]. Ηράκλειο 2017, 217-228. ↩