Η οικογένεια Σαχλίκη

Όταν ο Wim Bakker κι εγώ επισκεφτήκαμε το 1981 το Πενταμόδι, ρωτήσαμε στο καφενείο πού ακριβώς βρισκόταν η τοποθεσία ‘του Σαχλίκη το ρυάκι’. Οι άνθρωποι απορούσαν που ξέραμε την τοποθεσία και που ενδιαφερόμασταν για εκείνον τον ᾽Τούρκο’. Το επίθετο πράγματι μοιάζει περισσότερο ξένο παρά ελληνικό.1 Αφου το επώνυμο ‘Σαχλίκης’ ως το τέλος του 14ου αι. δε μαρτυρείται έξω από την Κρήτη,2 και είναι προ-βενετικό, το ενδεχόμενο της αραβικής προέλευσής του δεν μπορεί να αποκλειστεί. Είναι άραγε ένα από τα κατάλοιπα της Αραβοκρατίας στο νησί;

Η Κερκυραϊκή ομώνυμη οικογένεια που γράφτηκε το 1509 στο libro d’oro της κερκυραϊκής ευγενείας, κατάγεται, σύμφωνα με την τοπική/οικογενειακή παράδοση, από την Κρήτη. Τα προσωπογραφικά στοιχεία που παρουσιάζει ο Rangabé3 ξεκινούν από το δεύτερο μισό του 16ου αι. και φτάνουν ως τον 20ο. Επειδή ο Στέφανος Σαχλίκης και τα ποιήματά του, την εποχή που έγραφε ο Rangabé, χρονολογούνταν ακόμα στην αρχή του 16ου αι., ο συγγραφέας δεν αποκλείει τη δυνατότητα ο ίδιος ο Στέφανος να εγκατέλειψε την Κρήτη και να βρήκε καταφύγιο στην Κέρκυρα. Εκεί αναγνωρίστηκε το 1509 ως Κερκυραίος ευγενής.

Κρήτη

Ο 13ος αιώνας

Πριν εγκατασταθούν οι Βενετοί στο νησί, το επώνυμο Σαχλίκης απαντά κιόλας. Τον Μάρτιο του 1206 μαρτυρείται κάποιος Κωνσταντίνος, ‘ιερεύς, κληρικός της αγιωτάτης επισκοπής Κνωσσού, ήτοι του Χάνδακος, και ταβουλάριος ο Σαχλίκης’. Υπογράφει ως πρώτος μάρτυρας στην πράξη δωρεάς αμπελιών και σπιτιών ατην Κρήτη από τον Στέφανο Σεβαστό Αγιοστεφανίτη και τη σύζυγο του Αννα στη Μονή του αγίου Ιωάννη του Θεολόγου της Πάτμου.4 Μαζί του υπογράφουν ο ταβουλάριος Ιωάννης ο Κοτζανάτος και ῾ο γραφέας του ύφους, Μιχαήλ, ευτελής ιερεύς῾. Ο Κωνσταντίνος Σαχλίκης δεν ήταν λοιπόν απλός ‘ευτελής’ ορθόδοξος παπάς, αλλά και αρχειοφύλακας ή συμβολαιογράφος της κεντρικής μητρόπολης της Κρήτης· άνθρωπος επομένως με εκκλησιαστική και νομική μόρφωση κατά την παράδοση της ορθόδοξης εκκλησίας και από ντόπια κρητική οικογένεια. Η οικογένεια Σαχλίκη δεν συγκαταλέγεται στα βυζαντινά αρχοντόπουλα που κατά τον 13ο αι. με τις τοπικές επαναστάσεις τους διεκδίκησαν κάποια μορφή ελευθερίας και αναγνωρίστηκαν ως φεουδάρχες εκτάσεων ειδικά στα δυτικά διαμερίσματα της Κρήτης.

Ορθόδοξοι κληρικοί είναι και τα επόμενα γνωστά μέλη της οικογένειας.5 Τα ονόματά τους βρίσκονται στον κατάλογο των 130 παπάδων που υπάγονται στη δικαιοδοσία του λατίνου αρχιεπισκόπου Κρήτης. Πρώτοι πρώτοι στον κατάλογο του 1268 μνημονεύονται ο παπα-Στέφανος Σαχλίκης, με τους γιους του Γεώργιο και Κωνσταντίνο, παπάδες όπως και ο πατέρας τους, και ο παπα-Βασίλης Σαχλίκης. Ύστερα απ᾽ αυτούς ακολουθούν οι άλλοι ιερείς του Χάνδακα, οι περισσότεροι μαζί με τους γιους τους (βλ. και σ. 49 και υποσημ. 6), και έπειτα οι παπάδες των χωριών του Paracandia. Το ότι οι τέσσερις Σαχλίκηδες κατέχουν την πρώτη θέση στον κατάλογο, θα σημαίνει μάλλον πως λειτουργούσαν ως ιερείς σε σημαντικό ορθόδοξο ναό, από τους παλιότερους βυζαντινούς του Χάνδακα, πιθανότατα στο κέντρο της πόλης.6

Προς το τέλος πλέον του 13ου αιώνα αναφέρεται ο πρώτος Σαχλίκης ως κάτοχος φέουδου. Με δουκική απόφαση της 7 Οκτωβρίου 1292 ορίζεται πως ο ορθόδοξος παπάς Ιωάννης Σαχλίκης, που ανήκει στους 130 ορθόδοξους ιερείς του αρχιεπισκόπου Κρήτης, πρέπει να κυκλοφορεί και να αντιμετωπίζεται ως Βενετός, όπως και οι άλλοι φεουδάρχες της Κρήτης, αφού του έχει παραχωρηθεί επίσημα μια σερβενταρία στο διαμέρισμα Χανίων.7

Κατά τη διάρκεια του 13ου αιώνα ορθόδοξοι ιερείς της οικογένειας Σαχλίκη ανήκουν στους σημαντικότερους εκκλησιαστικούς κύκλους. Παρόλο που νομικά ανήκουν στους 130 παπάδες που υπάγoνται στον λατίνο αρχιεπίσκοπο Κρήτης, κατόρθωσαν να ανέβουν και κοινωνικά στο βενετικό διοικητικό και γραφειοκρατικό σύστημα. Τα βαφτιστικά ‘Ιωάννης’, ‘Κωνσταντίνος’ και ‘Στέφανος’ μαρτυρούνται στην οικογένεια Σαχλίκη απο τον 13ο αι.

Ο πρώιμος 14ος αιώνας

Μετά τον 13ο αι. πολλαπλασιάζεται ο αριθμός των καταστίχων κρητικών νοταρίων που έχουν σωθεί και μελετηθεί. Χάρη σ᾽ αυτἀ, από τα πρώτα χρόνια του 14ου αι. περισσότερα μέλη της οικογένειας Σαχλίκη, παπάδες και λαϊκοί, κάτοικοι χωριών και της πόλης του Χάνδακα, μας είναι γνωστά. Ανάμεσα στους τελευταίους διακρίνονται τα αδέρφια Γεώργιος, Ιωάννης και Κωνσταντίνος Σαχλίκης.8

Δεκαπέντε χρόνια αργότερα, ανάμεσα στα 1314 και 1317, απονεμήθηκαν, άγνωστο για ποιο λόγο, από τη βενετική γερουσία σε τρία μέλη της οικογένειας Σαχλίκη φέουδα:9 από μισό φέουδο, δηλαδή τρεις σερβενταρίες, στον Στέφανο Σαχλίκη, τον Τζανάκη και τον Στέφανο γιο του Ιωάννη.10 Και οι τρεις θα πρέπει να ήταν ενήλικοι, τουλάχιστον 15 χρονών και πιθανότατα μεγαλύτεροι για να αξίζουν αυτή την εύνοια. Την ίδια περίοδο απονέμεται όμοια ευεργεσία στον Μιχαήλ, Γαβριήλ και Καταρίνο Γιαλινά (αρ. 6).11 Μήπως είναι (καθυστερημένη) ανταμοιβή για τη στάση τους/της οικογένειας τους κατά την επανάσταση του Αλέξιου Καλλέργη;

Στα χρόνια του 1330 και 1340 ο φεουδάρχης Ιωάννης ή Τζανάκης Σαχλίκης του ποτέ Κωνσταντίνου αναπτύσσει τη μεγαλύτερη δραστηριότητα, οικονομική και κοινωνική. Αυτός πιθανώς μπορεί να ταυτιστεί με τον Τζανάκη της απονομής του 1314-17. Είχε σχέσεις συγγενείας με τον λατίνο νοτάριο και φεουδάρχη Στέφανο Bono και με άλλες βενετικές ή λατινικές οικογένειες.12 Στα χρόνια του ᾽40 ως τον θάνατο του είναι μέλος της γερουσίας του Χάνδακα. Δεν μπορεί να εξακριβωθεί αν ο ίδιος ήταν καθολικός. Πάντως η μοναχοκόρη του Ελένη ήταν καθολική, όπως και οι δύο θείες της, αδερφές του ίδιου ή της γυναίκας του.

Η αστική οικογένεια Σαχλίκη κατά το 1348

Προς το τέλος της δεκαετίας του 1340, μαρτυρούνται ακόμα μέλη τριών/τεσσάρων διαφορετικών κλάδων της οικογένειας Σαχλίκη στον Χάνδακα:

  1. Ο παπάς Εμμανουήλ Σαχλίκης, ιδιοκτήτης του ορθόδοξου ναού του Σωτήρα του επιλεγόμενου ‘Του Σαχλίκη’. Ο παπα-Εμμανουήλ μαρτυρείται από τα χρόνια του 1320 ως ένας από τους 130 ορθόδοξους παπάδες. Άφησε το ναό με τη διαθήκη του στη Σοφία, αργότερα σύζυγο του παπα-Κωνσταντίνου Συριανού. O ίδιος πρέπει να πέθανε χωρίς αρσενικούς απογόνους, ίσως και αυτός θύμα του λοιμού του 1348.13
  2. Ο Στέφανος Σαχλίκης, ένας μάλλον από τους δύο που είχαν ευεργετηθεί με τη μισή καβαλαρία, είχε ήδη πεθάνει το 1346 (βλ. παραπάνω, σημ.12).
  3. Κάποιος Ιωάννηε Σαχλίκης, ιδιοκτήτης μιας καβαλαρίας στο Paramuçi, είχε αποβιώσει ήδη το 1345 χωρίς να έχει απογόνους, για να τους την αφήσει.14
  4. Ο γερουσιαστής Ιωάννης Σαχλίκης του ποτέ Κωνσταντίνου πέθανε στο λοιμό του 1348 λίγο πριν από τις 6 Μαΐου, ημερομηνία κατά την οποία η κόρη του Ελένη, χήρα του Κυρίλλου Pantaleo, συνέταξε τη διαθήκη της.15 Εκείνη ορίζει ως επιτρόπους όχι τον μικρό της αδερφό Στέφανο, αλλά άλλους συγγενείς: δύο θείες της, Ποθητή, χήρα του Μαρκεζίνη Foscari, και Νικολότα Juliano, αδερφές του πατέρα ή της μητέρας της, και τον Δομήνικο Bono, γιο του ποτέ Στέφανου Bono, δεύτερο ή τρίτο ξάδερφό της και γαμπρό της θείας της Νικολότας. Μόνοι κληρονόμοι της ήταν ο αδερφός της Στέφανος Σαχλίκης και, αν ζούσε, ο ανήλικος γιος της, Αντρέας Pantaleo, ο επονομαζόμενος Κύριλλος, ο οποίος θα γεννήθηκε σύντομα μετά τον θάνατο του πατέρα του, Κυρίλλου Pantaleo. Εκτός από τον αδερφό της Στέφανο δεν απαντά άλλο πρόσωπο με το επίθετο ‘Σαχλίκης’ στη διαθήκη της.

Από τους τρεις φεουδάρχες με το επώνυμο Σαχλίκης του 1314-17 επιζεί μετά το λοιμό του 1348 μόνο ο Στέφανος Σαχλίκης, γιος του ποτέ Ιωάννη ή Τζανάκη Σαχλίκη, μέλους της γερουσίας του Χάνδακα και ιδιοκτήτη φέουδων στα Χανιά και στο Μαλεβίζι.16

Μέλη του μη αρχοντικού κλάδου της οικογένειας Σαχλίκη μετά το 1348

Εκτός από τον Στέφανο Σαχλίκη, του οποίου μπορούμε να παρακαλουθήσουμε τα διάφορα στάδια της ζωής του ως και τον Δεκέμβριο του 1391 και ίσως ως τις αρχές του 15ου αιώνα, μαρτυρούνται μετά τον λοιμό του 1348 και άλλα μέλη της οικογένειας Σαχλίκη. Σε αδημοσίευτα αρχειακά έγγραφα απαντούνται κυρίως κάτοικοι του Μπούργου και των χωριών της Πεδιάδας. Κανένας απ᾽ αυτούς δεν απαντά με το προσφωνητικό ‘ser’ ούτε μαρτυρείται ως κάτοχος φέουδου ή στην ίδια πράξη με τον κυρ-Στέφανο Σαχλίκη. Παραθέτω τα ονόματα που έτυχε να συναντήσω στα διάφορα κατάστιχα των συμβολαιογράφων του 14ου και 15ου αι. Τα δίνω με τη χρονολογική σειρά που απαντούν.

Αυτά είναι τα πρόσωπα που εντόπισα τυχαία και σημείωσα στα τετράδια μου κατά τις έρευνές μου για τον Στέφανο Σαχλίκη και τον Μαρίνο Φαλιέρο. Ο κατάλογος επομένως είναι ελλιπής. Επειδή είναι πιθανό ο Στέφανος να έδωσε στον πρώτο του γιο το βαφτιστικό όνομα του πατέρα του, ο μόνος από τους παραπάνω Σαχλίκηδες που θα μπορούσε να έχει κάποια σχέση με τον Στέφανο Σαχλίκη και την κρητική αρχοντική οικογένειά του, θα ήταν κάποιος Ιωάννης Σαχλίκης, κάτοικος Χάνδακος, όπως και ο πατέρας του. Οι άλλοι αποκλείονται.

Μέλη του αρχοντικού κλάδου Σαχλίκη μετά το 1348

Ο Στέφανος ο ίδιος δε μιλάει στην Αφήγηση για τη γυναίκα ή την οικογένειά του. Δεν είχε σκοπό, φαίνεται, να συμπεριλάβει και το γάμο του στην σφαίρα των αποτυχιών του. Ξέρουμε πως η γυναίκα του λεγόταν Μαρούλα και πέθανε ύστερα από τον ίδιο πριν από το 1403. Μπορούμε να συμπεράνουμε από ορισμένες πληροφορίες πως, όταν ο Στέφανος το 1372-73 αναγκάστηκε να αποσυρθεί στο Πενταμόδι, ήταν παντρεμένος. Τα αποδεικτικά στοιχεία για τον γιο του είναι πολύ ισχνά. Η μόνη μαρτυρία που αναφέρει ρητά κάποιον Ιωάννη Σαχλίκη μέσα σε καθαρά ρωμαιοκαθολικά συμφραζόμενα βρίσκεται στην υπόθεση της 27 Οκτωβρίου 1377. Εκεί ο φρα-Φραγκίσκος διεκδικεί ως οικονομικός προϊστάμενος (prior) της μονής της Παναγίας των Σταυροφόρων20 τον Νίκόλαο Fucadello ως βιλάνο του. Ως μάρτυρες παρουσιάζει δύο αδερφούς Greco, τον Ιωάννη Σαχλίκη και δύο καθολικούς ιερείς.

Ο Ιωάννης για να λειτουργεί ως νόμιμος μάρτυρας το 1377, πρέπει να είχε ενηλικιωθεί, να ήταν δηλαδή τουλάχιστον 15 χρονών. Αν αυτός ο Ιωάννης ήταν γιος του Στέφανου, η χρονολογία γεννησής του θα ήταν πριν από το 1362, και μάλλον μερικά χρόνια πιο πριν (για να έχει αξία και κύρος η μαρτυρική κατάθεσή του), κατά την περίοδο δηλ. που ο Στέφανος είχε συνέλθει από τις ατασθαλίες της περιόδου μετά την επιδημία. Είχε πουλήσει μερικές από τις σερβενταρίες του και μ᾽ αυτά είχε ξεχρεωθεί. Ο Σαχλίκης ζούσε πια τη ζωή των φεουδαρχών, ιδιοκτήτης δυόμισι σερβενταριών σε μια εύφορη περιοχή, μέλος του Μείζονος Συμβουλίου του Χανδακα. Και ως ώριμος άνθρωπος 25-30 χρονών μάλλον και παντρεμένος. Η προίκα που πήρε ο Στέφανος κατά τον γάμο του, η οποία σύμφωνα με την πράξη του 1403 πρέπει να ήταν αξιόλογη (βλ. παρακάτω), θα του έδωσε τη δυνατότητα να ζήσει με κάποια οικονομική άνεση τη ζωή του κρητικοὐ άρχοντα και φεουδάρχη.

Μετά τον Οκτώβριο του 1377 (δυο μήνες αργότερα, στις 14 Δεκεμβρίου,21 μαρτυρείται και ο Στέφανος ο ίδιος στον Χάνδακα) αυτός ο Ιωάννης, που ήταν ενδεχομένως ο γιος τοτ Στέφανου, δε μαρτυρείται άλλη φορά στα συμβολαιογραφικά και διοικητικά έγγραφα που συμβουλεύτηκα. Ενήλικος όπως ήταν, δεν είχε κανένα λόγο να μείνει και άλλο με τους γονείς του στο χωριό. Αν δεν πέθανε, έφυγε και δεν ξαναγύρισε. Με δεδομένο ότι από τις αρχές του 16ου αιώνα η οικογένεια Σαχλίκη ανήκει στους αρχοντικούς οίκους της Κέρκυρας και η οικογένεια είναι ως το 1400 αποκλειστικά κρητική, είναι πιθανό ο Ιωάννης να έφυγε από την Κρήτη και εγκαταστάθηκε στην Κέρκυρα.22 Ήταν οικονομικά ανεξάρτητος, χειραφετημένος και ελέυθερος από την πατρική εξουσία;23 Ο Στέφανος, με τα πενιχρά του οικονομικά μέσα, όσο ζούσε στο Πενταμόδι, δε θα μπορούσε να του δώσει το μερίδιό του. Και η προίκα που του είχε δώσει η οικογένεια της Μαρούλας; Αν την έδινε στον γιο του Ιωάννη και έβαζε τις δυόμισι σερβενταρίες στο Πενταμόδι ως ενέχυρο,24 θα περιόριζε και άλλο τις οικονομικές του δυνατότητες, αλλά θα βοηθούσε τον γιο του να ανεξαρτοποιηθεί και να αποφασίσει μόνος του για το μέλλον του.

Αν ο Ιωάννης Σαχλίκης του 1377 αποφἀσισε να εγκατασταθεί στην Κέρκυρα, ήταν προσωπική του απόφαση. Θα το έκανε ως ενήλικος και αναξάρτητος άνθρωπος, Θα εμπορεύτηκε με το πατρικό του μερίδιο. θα τον βοηθούσαν ίσως και οι γνωριμίες του πατέρα του. Το ότι ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στην Κρήτη και την Κέρκυρα ήταν κάποιος γιος του Στέφανου πιθανολογείται από το γεγονός ότι ο πρώτος Σαχλίκης που απαντάται στις σωζόμενες κερκυραϊκές νοταριακές πράξεις του 15ου αιώνα λέγεται Στέφανος. Στις 20 Ιουλίου 1479 κάποιος Στέφανος Σαχλίκης αναφέρεται ως αγοραστής ενός οικόπεδου στην πόλη της Κέρκυρας.25 Και 40 χρόνια αργότερα απαντά ακόμα το όνομα Στέφανος. Το βαφτιστικό αυτό ‘Στέφανος’ δεν ήταν και τόσο συνηθισμένο ούτε στην Κρήτη ούτε στη Βενετία. Αποδεικτικά στοιχεία στους νοταρίους της Κέρκυρας δυστυχώς είναι απίθανο να βρεθούν. Σύμφωνα με τον κατάλογο της ΕΚΕΙΕΔ το νοταριακό αρχείο Κέρκυρας αρχίζει ουσιαστικά από το 1500.26

Για την ιστορία αυτού του αρχοντικού κλάδου Σαχλίκη, βλ. την επόμενη ενότητα: Η οικογένεια του Ιωάννη/Τζανάκη και της Μαρίας Σαχλίκη.

Castricum, Απρίλιος 2020

  1. Στο λεξικό των βυζαντινών ελληνικών του Trapp δεν τεκμηριώνεται το λήμμα ‘σαχλός’. Ο Κριαράς παραθέτει τύπους του ‘σαφλός’ και ‘σαχλός’ μόνο από μεταγενέστερα κείμενα με σημασίες όπως ‘μαλ(θ)ακός, πλαδαρός’. Αμφιβάλλω αν η χρήση του επιθήματος ‘-(λ)ίκι’ διαδόθηκε πριν από την περίοδο της Τουρκοκρατίας και αν το όνομα ‘Σαχλίκης’ θα μπορούσε μα έχει σχηματιστεί ως παρατσούκλι με βάση τη λέξη ‘σαχλός’ και το σχετικό επίθημα. Λατινική προέλευση από έναν υποτιθέμενο τύπο Sac(i)licius (;), που θα είχε διατηρηθεί μόνο στην Κρήτη, μου φαίνεται εξαιρετικά απίθανο. ↩

  2. Erich Trapp, Hans-Veit Beyer κ.ά., Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit, [Veröffentlichungen der Kommission für Byzantinistik], Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Βιέννη 1976–1994, λ. Sachlikes. Στο λεξικό συζητιούνται μόνο ο Στέφανος Σαχλίκης, ο πατέρας του Ιωάννης και η γυναίκα του Μαρούλα. ↩

  3. Eug. Rizo Rangabé, Livre d’or de la noblesse ionienne, Κέρκυρα-Αθήνα 1925, 211-16. Σημειώνει πως ορισμένα μέλη της οικογένειας Αγαπητού έχουν ως δεύτερο επώνυμο ‘Σαχλίκης’. Το βιβλίο του Mihail-Dimitri Sturdza, Dictionnaire historique et généalogique des grandes familles de Grèce, d’Albanie et de Constantinople, Παρίσι 1983, 102 συνοψίζει σε τρεις αράδες το λήμμα του Ραγκαβή. ↩

  4. A.F. van Gemert, «Ο Στέφανος Σαχλίκης και η εποχή του», Θησαυρίσματα 17 (1980), 36-130, ειδ. 36-37. ↩

  5. Ζ.Ν. Τσιρπανλής, «Νέα στοιχεία σχετικά με την εκκλησιαστική ιστορία της βενετοκρατούμενης Κρήτης (13ος-17ος αι.) από ανέκδοτα βενετικά έγγραφα», Ελληνικά 20 (1967), 42-106, ειδ. Παράρτημα, Έγγραφο Α´, 86-89. ↩

  6. Στον κατάλογο Ε´ των 130 παπάδων του 1548 (βλ. την προηγούμενη σημείωση, 96–102) η απαρίθμηση αρχίζει από τους Papates in Civitate Crete, έπειτα ακολουθούν οι Papates in burgo και στο τέλος οι παπάδες στα χωριά. Ο κατάλογος αρχίζει από την εκκλησία του Χριστού Κεφαλά. ↩

  7. Η απόφαση της 07.10.1292 αφορά τον Ιω. Σαχλίκη, βλ. το έγγραφο στο: Ζ.Ν. Τσιρπανλής, “Κατάστιχο εκκλησιών και μοναστηριών του Κοινου” (1248-1548). Συμβολή στη μελέτη των σχέσεων Πολιτείας και Εκκλησίας στη βενετοκρατούμενη Κρήτη. [Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής Δωδώνη, Παράρτημα αρ. 23], Ιωάννινα 1985, 166, αρ. 76. Πρβ. και αρ. 75 της 15.05.1281 με παρόμοιο περιεχόμενο σχετικά με τον ‘ελληνικό’ νοτάριο Αντώνιο Μεταχεριστή. ↩

  8. Βλ. μ.ά. το ευρετήριο στο: Carbone, Salvatore (ed.), Pietro Pizolo, Notaio in Candida [Comitato per la pubblicazione delle fonti relative alla storia di Venezia], τόμοι 2, Βενετία 1978-1985. ↩

  9. Σπ. Θεοτόκης, Θεσπίσματα της Βενετικής Γερουσίας 1281-1385. [Μνημεία της Ελληνικής Ιστορίας], τόμ. 2, τεύχος Α᾽, αρ. 12. Πρβ. αυτ., αρ. 6: Michael, Gabriel et Catarinus Jalina emere possint mediam cavallariam pro quolibet, sed non uniant eas. Αυτή την τελευταία περιοριστική ρήτρα δεν την αναφέρει η απόφαση για τα μέλη της οικογένειας Σαχλίκη. Ο Θεοτόκης πάντως, που αποδίδει την απόφαση στα ελληνικά, δεν την προσθέτει. ↩

  10. Αυτός ο Στέφανος, γιος του Ιωάννη, αποκλείεται να είναι ο ποιητής. Τα αυτοβιογραφικά στοιχεία που δίνει ο ποιητής στην Αφήγηση παράξενο δε συμβιβάζονται με έναν άνθρωπο που γεννήθηκε στο τέλος του 13ου αι. Αυτός, θα πρέπει να υποθέσουμε, έκανε την άσωτη ζωή από τα 55 ως τα 60 του χρόνια. Κατά τη δεύτερη θητεία του ως δικηγόρου το 1391 θα ήταν περίπου 100 χρονών. Ο Στέφανος του 1314-1317 πρέπει μάλλον να ταυτιστεί με τον άνθρωπο που είχε ήδη πεθάνει το 1346, βλ. Notai di Candia 101, Giovanni Gerardo, c. 224r. Η Θεοδώρα, σύζυγος του Εμμανουήλ Maçamurdi εισέπραξε στις 12 Μαρτίου (;) 1346 το κληροδότημα των 20 υπέρπυρων που της άφησε η αδερφή της, η Herini, χήρα του Στέφανου Σαχλίκη. ↩

  11. Για την οικογένεια και τους συγγενικούς δεσμούς με τους Σαχλίκηδες, βλ. παρακάτω. ↩

  12. Sally McKee, Uncommon Dominion. Venetian Crete and the Myth of Ethnic Purity, University of Pennsylvania Press, Philadelphia 2000, 72-73, 150–51. ↩

  13. Βλ. τη διαθήκη της παπαδιάς Σοφίας, συζύγου του παπα-Κωνσταντίνου του Συριανού της 23 Απριλίου 1373. Ο παπάς Εμμανουήλ Σαχλίκης της είχε αφήσει με τη διαθήκη του την ορθόδοξη εκκλησία του Σωτήρα του Σαχλίκη (Sally McKee, Wills from Late Venetian Crete 1312-1420, Dumbarton Oaks Research Library and Collection, τόμ. 1-3, Washington D.C. 1998, αρ. 690). Αν ήταν κόρη του, θα το είχε δηλώσει ρητά στη διαθήκη της. Θα είχε κάποιο άλλο βαθμό συγγενείας ή ήταν πιστή υπηρέτριά του. Ο παπάς του ναού αυτού είχε ήδη πεθάνει τον Ιανουάριο του 1352 (McKee 1998, αρ.187). Στη διαθήκη διευκρινίζεται πως η εκκλησία, που ήταν του παπα-Σαχλίκη, λεγόταν ‘ecclesia Domini Dei et Salvatoris Nostri Iehsu Christi’. Θα εννοείται μάλλον ο ναός του Χριστού Κεφαλά· πρβ. McKee 1998, αρ. 686, όπου η εκκλησία λέγεται Sancti Salvatoris de Chefala. ↩

  14. Στις 28 Ιουλίου 1345 αναγγέλλεται η πώληση σε επίσημο πλειστηριασμό μιας σερβενταρίας του ποτέ Ιωάννη Σαχλίκη, τοποθετημένη στη Μεσαρά, η οποία ανήκει στην καβαλαρία του Παραμουτσίου. ↩

  15. van Gemert 1980, αρ. 1.1, 79-82. Βλ. τώρα και McKee 1998, αρ. 224, 296-97 (με μερικές διορθώσεις). ↩

  16. Αργότερα θα ασχοληθώ λεπτομερέστερα με τα πρόσωπα και τη σταδιοδρομία του Ιωάννη και του Στέφανου Σαχλίκη. ↩

  17. El. Santschi, Régestes des arrêts civils et des mémoriaux (1363-1399) des Archives du Duc de Crète, [Βιβλιοθήκη του Ελληνικού Ινστιτούτου Βενετίας Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών, αρ. 9], Βενετία 1976, αρ. M 790). ↩

  18. Στη σχετική πράξη του συμβολαιογράφου Αντωνίου Brixano, που τον συμβουλεύεται την ίδια περίοδο και ο Στέφανος Σαχλίκης, κάποιος Γεώργιος Σμυρναίος είναι ένας από τους δύο εγγυητές του Γεωργίου Σαχλίκη. Υπάρχει άραγε συγγένεια με την Καλή Σμυρναίου, που το 1403, μετά το θάνατο της Μαρούλας, χήρας του Στέφανου Σαχλίκη, είχε προτεραιότητα απέναντι στους άλλους πιστωτές του Στέφανου (van Gemert 1980, αρ. 9.7, 116-17); ↩

  19. Charles Verlinden, «La Crète, débouché et plaque tournante de la traite des esclaves aux XIVe et XVe siècles», στο: Studi in onore di Amintore Fanfani, τόμ. ΙΙΙ (Μεσαίωνας), Μιλάνο 1962, 591-669, ειδ. σ. 640). ↩

  20. Για το σημαντικό αυτό μοναστικό κέντρο με τον ξενώνα του στην επέκταση της Ρούγας προς το Νότο, στη Via dello Spedale, βλ. Maria Georgopoulou, Venice’s Mediterranean Colonies. Architecture and Urbanism, Cambridge University Press, Cambridge 2001, 149–52. ↩

  21. Εκείνη την ημερομηνία ο Στέφανος υπέγραψε δάνειο με την εβραία Αναστασού, χήρα του μαστρο-Αβραάμ, για το ποσό των 110 υπέρπυρων. Εγγυητής του ήταν ο Μάρκος Dellebeledonne, ένας από τους δύο συνιδιοκτήτες του Πενταμοδίου (βλ. Notai 12, c. 54v της 27 Σεπτεμβρίου 1380, όπου παραπέμπεται σ᾽αυτή την πράξη). ↩

  22. Από τον Νοέμβριο του 1348 η βενετική γερουσία εκδήλωσε και επίσημα το ενδιαφέρον του για την απόκτηση της Κέρκυρας(βλ. Fr. Thiriet, Régestes des délibérations du Sénat de Venise concernant la Romanie, τόμ. Ι (1329-1399) [Documents et recherches sur l’économie des pays byzantins, islamiques et slaves et leurs relations commerciales au moyen–âge, sous la direction de Paul Lemerle, I], Paris-La Haye 1958, αρ. 216). Τον Σεπτέμβριο του 1350 ήρθε κιόλας σε προσωρινή συνεννόηση με την οικογένεια Anjou της Νεάπολης για την ενσωμάτωση όχι μόνο της Κέρκυρας, αλλά και της Ζακύνθου και της Κεφαλλονιάς (αυτ., αρ. 249). Το 1351 διόρισε στην Κέρκυρα τον πρώτο βενετό πρόξενο που θα εκπροσωπούσε τη Βενετία στο νησί. Από τότε όλοι καταλάβαιναν πως αργά ή γρήγορα η Κέρκυρα ενσωματωνόταν στπ δίκτυο των βενετικών κτήσεων στον δρόμο για την ανατολική Μεσόγειο. ↩

  23. Για τους στενότατους ενδοοικογενειακούς δεσμούς, ειδικά στις αρχοντικές οικογένειες, με την απόλυτη patria potestas, πατρική εξουσία, βλ. Ermano Orlando, «Η εικόνα της οικογένειας», στο: Χρύσα Μαλτέζου (επιστημ. επιμέλεια), Βενετοκρατούμενη Ελλάδα. Προσεγγίζοντας την ιστορία της, [Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών Βενετίας, Βιβλιοθηκη αρ. 30), τόμ. Β´, Αθήνα – Βενετία 2010, 805-32, ειδ. σ. 807-08. Ο γάμος ήταν σχεδόν ο μόνος καθιερωμένος τρόπος ανεξαρτοποίησης ενός νέου ανθρώπου. Με τον γάμο ο πατέρας έδινε στον γιο του μαζί με την πατρική ευχή και το ‘αδερφομοίρι’ του. Πολύ πιο σπάνια, για να μη σκορπιστεί η οικογενειακή περιουσία, ο πατέρας έδινε με την πράξη της χειραφέτησης στον γιο του την ανεξαρτήσία. Με την πράξη αυτή του έδινε και το μερίδιό του. ↩

  24. Βλ. το έγγραφο του 1403, όπου ο βενετός Δούκας Κρήτης αποφασίζει να επιστρέψει την προίκα της Μαρούλας, χήρας του Στέφανου Σαχλίκη, στην νόμιμο διάδοχο/κληρονόμο της, την Καλή Σμυρναίου. ↩

  25. Σπύρος Χρ. Καρύδης, Θεόδωρου Βρανιανίτη, δημοσίου νοταρίου πόλεως και νήσου Κέρκυρας οι σωζόμενες πράξεις (1479-1516), [Βιβλιοθήκη Ιστορικών Μελετών 276], Βιβλιοπωλείο Διονυσίου Νότη Καραβία, Αθήνα 2001, αρ. 5, 42-43. Το 1516 (αρ. 73) υπογράφουν ως μάρτυρες οι αδελφοί Νικόλαος και Στέφανος Αγαπητός λεγόμενοι Σαχλίκηδες. Τη χρήση του επώνυμου Σαχλίκη στην οικογένεια Αγαπητού είχε επισημάνει και ο Rangabé. ↩

  26. Για τη σειρά από καταστροφές που εξαφάνισε τα παλιότερα κατάστιχα του νοταριακού αρχείου, βλ. την Εισαγωγή του Καρύδη 2001, 7-10. Ο κατάλογος δημοσιεύεται στο: Γ.Ε. Ροδολάκης – Γ.Ι. Γκρινιάτσος, «Το νοταριακό αρχείο Κέρκυρας», ΕΚΕΙΕΔ 32 (1996), 9-137. ↩