Αφήγησις παράξενος. Η θεματική του έργου

Το αρχικό ποίημα

Η Αφήγησις παράξενος είναι ένα διδακτικό ποίημα για το ρόλο της Μοίρας/Τύχης στη ζωή του αφηγητή. Βασικά είναι η ιστορία των προσωπικών του αποτυχιών, που παρουσιάζονται ως συνέπειες των ενεργειών της Μοίρας. Από την αρχή τίθεται αυτό ως κύριο θέμα (στ. 1-3):

Σαχλίκη, εσέν η Μοίρα σου τα σου έχει καμωμένα
πολλά κακά ᾽ν᾽ και απλήρωτα και αριφνημόν δεν έχουν·
και τούτο έναι φανερόν, οι πάντες το κατέχουν.¹

Όταν ο αφηγητής διαπίστωσε πως η Τύχη δεν είχε σκοπό να αλλάξει, αποφάσισε και (στ. 21-26)

επιάσα το κονδύλιν μου, χαρτίν και καλαμάριν
να γράψω δια την θλίψιν² μου, το δολερόν γομάριν.
Λοιπόν όποιος ορέγεται να μάθει δια την Μοίραν,
το πώς παίζει τον άτυχον ωσάν παιγνιώτης λύραν,
ας έλθει να αναγνώσει εδώ τούτε το καταλόγιν
το εκάτσα κι εστιχόπλεξα και μοιάζει μοιρολόγιν.

Ο ποιητής ως αποτυχίες του παρουσιάζει τις εξής δικές του αποφάσεις που του υπέδειξε η Μοίρα:

1. παράτησε το σχολείο: μορφωτική και μακρόθεσμα και κοινωνική αποτυχία (στ. 27-64)·
2. σπατάλησε τη μισή περιουσία του με τις διασκεδάσεις του: πρώτη οικονομική αποτυχία (στ. 65-78)·
3. με τις αξέχαστες διασκεδάσεις με την Κουταγιώταινα κατάντησε στη φυλακή, απ᾽ όπου βγήκε φαλιρισμένος: κοινωνική και δεύτερη οικονομική αποτυχία (στ. 79-102)·
4. η 10-ετής διαμονή του στο χωριό και η προσωπική εκμετάλλευση του φεούδου και των άλλων εκτάσεων δεν έλυσε τα οικονομικά του προβλήματα: τρίτη οικονομική αποτυχία (στ. 103-162)
5. η επιστροφή στον Χάνδακα και η σταδιοδρομία του ως δημόσιου δικηγόρου κατέληξε άδοξα: κατάντησε επίορκος και συμφεροντολόγος όπως οι άλλοι: οριστική πια αποτυχία, προσωπική και ηθική (στ. 240-325).

Αυτή την τελευταία αποτυχία, την ηθική, την παρουσιάζει ως το αποκορύφωμα των αποτυχιών του.

Χάρη στα έγγραφα που σώζονται στα αρχεία της Βενετίας³ μπορούμε να τοποθετήσουμε τα πέντε στάδια της κοινωνικής, οικονομικής και ηθικής του αποτυχίας σε ένα λιγότερο ζοφερό πλαίσιο:

1. Το σχολείο: ο ίδιος δεν έφταιγε που σταμάτησε το σχολείο. Ο Μαύρος θάνατος του 1348 διέλυσε κυριολεκτικά την κρητική κοινωνία και ανάμεσα στα άλλα και τη λειτουργία των σχολείων. Στο μεταξύ όμως στα 15 του χρόνια είχε σχεδόν τελειώσει την σχολική του μόρφωση.

2. Στην κρητική κοινωνία των πρώτων χρόνων μετά την πανούκλα, ως άπειρο 'παιδί' 15 χρονών, έπρεπε ξαφνικά χωρίς κανένας συγγενής να του παρασταθεί, να διαχειρίζεται την πατρική του κληρονομιά: τις εμπορικές συναλλαγές, τα φέουδα, το μεγάλο στο Πενταμόδι και τα δύο-τρία μικρότερα, και τις συνηθισμένες μη επίσημα τεκμηριωμένες δοσοληψίες με συγγενείς και άλλους γνωστούς του πατέρα του. Αναγκάστηκε (το 1356) από τα χρέη του πατέρα του και τα δικά του (δε μαρτυρούνται πάντως δάνεια από Εβραίους, όπως υπαινίσσεται στο ποίημα) να πουλήσει μικρότερά του φέουδα.

3. Στα επόμενα 15 χρόνια η κρητική κοινωνία δοκίμασε να σταθεί στα πόδια της και μάλιστα να ανεξαρτητοποιηθεί από τη Βενετία. Σ᾽ εκείνη την περίοδο ο Σαχλίκης ακολούθησε την πορεία των άλλων φεουδαρχών και μελών των κρητικών αρχοντικών οικογενειών: μέλος του Μείζονος Συμβουλίου ως τον (προσωρινό;) αποκλεισμό του, συμμετοχή στην Αποστασία του Αγίου Τίτου. Σ᾽ αυτή την περίοδο, άνθρωπος 20-35 χρονών θα παντρεύτηκε μάλλον. Οι (εξώγαμες) σχέσεις του με την Κουταγιώταινα τον οδήγησαν στην (ίσως ιδιωτικοποιημένη) φυλακή και η διαμονή του εκεί δυσχέρανε και άλλο την προβληματική του οικονομική κατάσταση.

4. Η ριζοσπαστική απόφαση να αποσυρθεί στο Πενταμόδι και η προσωπική καλλιέργεια του φέουδού του και της κοντινής έκτασης του Απάνω Μίχου, που την ενοίκιασε από το Πατριαρχείο, του επέτρεψαν επί 10 χρόνια να ζήσει εκεί με την οικογένειά του. Τελικά αναγκάστηκε να γυρίσει πίσω: ήταν τα χρέη του; ήταν που τα παιδιά του μεγάλωσαν και η γυναίκα του και ο ίδιος είχαν βαρεθεί τη ζωή μακριά από τον Χάνδακα; Δεν έφυγε όμως πριν βολιδοσκοπήσει τις διαθέσεις του Δούκα Pietro Mocenigo, από παλιά γνώριμό του και καλό γνώστη της κρητικής κοινωνίας.

5. Οι πληροφορίες που σώζονται στα αρχεία για τη θέση του advocatus, δημόσιου δικηγόρου, και τη διάρκεια της θητείας του (διετή;), όπως και για τη θητεία του Σαχλίκη είναι πολύ λίγες: ο Σαχλίκης μαρτυρείται ως δικηγόρος στα χρόνια 1383 και 1391. Μετά την πρώτη θητεία και στα ενδιάμεσα χρόνια δε σώζεται καμία καταγγελία ή δίωξή του για παράβαση των καθηκόντων του. Ο ίδιος όμως μετά την πρώτη περίοδο που άσκησε το λειτούργημά του, θεώρησε ηθική αποτυχία την αρπακτική διάθεση που είχε επιδείξει.

Με την εξομολόγηση (προσέξτε το ηθικό λεξιλόγιο) πρέπει να τελείωσε αρχικά η ασυνήθιστη ή αντίστροφη ιστορία της ζωής του που αφηγούνταν όχι τις μεγάλες επιτυχίες και επιτεύγματά του, αλλά τις αποτυχίες (στ. 316-20):

Ομολογώ το κρίμα μου, λέγω και την αιτιάν μου·.
πολλοί⁴ ας την ξεύρουν φανερά κι εμέν την αμαρτιάν μου.
Αλήθεια, ωσάν κατέχουσιν όσοι και μ᾽ εγνωρίσαν
εγώ έπαιρνα ολιγότερον παρού επαίρναν άλλοι·
αμή όλους ας μας πνίξουσιν με τρίχινον τσαβάλι,
ότι κανείς απ᾽ όλους μας φόβον θεού ουδέν έχει
…

Ύστερα από τη δημόσια εξομολόγηση θα ακολουθούσε αρχικά το ηθικό δίδαγμα, που θα υπογράμμιζε, παράλληλα με τον πρόλογο της Αφήγησης, το ρόλο της Τύχης ή Μοίρας ή Ριζικού⁵ στη ζωή του/του ανθρώπου γενικά. Αυτό το ηθικοδιδακτικό τέλος το εξαφάνισε ο διασκευαστής που πρόσθεσε την 'Έκφραση των δικηγόρων'.

Οι δύο εκφράσεις

Ο Γιάννης Μαυρομάτης κι εγώ στην κοινή μας ανακοίνωση⁶ για τις δύο εκφράσεις που εκ των υστέρων παρεμβλήθηκαν στην Αφήγηση παράξενο ασχοληθήκαμε ουσιαστικά μόνο με την πρώτη, την 'Ἐκφραση των χωρικών'.

Οι χωρικοί< (173-239)

Η έκφραση έχει ενσωματωθεί με μεγάλη δεξιοτεχνία στο ήδη ολοκληρωμένο ποίημα για τις προσωπικές του αποτυχίες. Οι στίχοι μοιάζουν σαν συνέχεια των λόγων της Μοίρας (στ. 150-62) με τα οποία τον προτρέπει να εγκαταλείψει το χωριό, και συγκεκριμένα του τελευταίου επιχειρήματος, της απουσίας αρχόντων ή μορφωμένων κατοίκων με τους οποίους θα μπορούσε να ανταλλάξει μια σοβαρή κουβέντα (158-62):

Ἀρχον τινά ουδέν θωρείς, άνθρωπον να έχει χρήσιν
ή φρόνιμον ή ευγενήν πάντα να σου συντύχει.⁷
Ζευγάδες είναι και βοσκοί, αγελαδοί και σκάπτες.
βουκόλοι και χοιροβοσκοί και μετ᾽ εκείνους ράπτες
κοι ουδέν κατέχουν να σταθούν ποτέ των εις ομάδιν⁸».

Ο Μαυρομάτης-Παναγιωτάκης δέχεται πως τα λόγια της Μοίρας τελειώνουν στο στ. 159. Τότε χάνεται όμως το βασικό στοιχείο που συνδέει τους τρεις αυτούς στίχους με τους στίχους 158-59: ενώ ο Σαχλίκης έχει ανάγκη την συντροφιά και τις συζητήσεις με άλλο κόσμο, όλοι αυτοί οι συγκάτοικοί του με τα χειρωνακτικά τους επαγγέλματα δε συνέρχονται ποτέ για να κάνουν παρέα μεταξύ τους, 'ουδέν κατέχουν να σταθούν ποτέ των εισομάδιν'.

Η 'Εκφραση των χωρικών' παρεμβάλλεται ακριβώς σ᾽ αυτό το σημείο, μετά το βασικό του παράπονο, όπως το εκφράζει η Μοίρα. Ταιριαστό βέβαια ως προς την αντίθεση με αυτό που συμβαίνει όταν συνέρχονται οι χωρικοί τις Κυριακές και σχόλες. Ενοχλητικό όμως που η Έκφραση διακόπτει τον καλά δομημένο ρητορικό λόγο της Μοίρας.

Οι αβουκάτοι (326-85)

Με παραπλήσιο τρόπο και η Ἐκφραση των δικηγόρων προστέθηκε σε σημείο αταίριαστο. Εκεί δε θα μπορούσε πια να ακολουθήσει τίποτε άλλο παρά μόνο το καταληκτικό και καταδικαστικό ηθικό δίδαγμα.

Η έκφραση απαρτίζεται από δύο θέματα:

<

ol>

Ο δικηγόρος ζητά απ' όλους να τον πληρώνουν για τη δουλειά του (στ. 336-62). Η τριτοπρόσωπη αφήγηση τελειώνει με ένα καταληκτικό δίστιχο (361-62). Ο προσωπικός τόνος των στίχων, που εκφέρεται στο πρώτο πρόσωπο ενικού, συνδέει την προηγούμενη παρέκβαση με την καθεαυτή Αφήγηση παράξενο:

Ο καλός αναγνώστης ή ακροατής του χωρίου συμπεραίνει πως η Ἐκφραση των δικηγόρων ολοκληρώθηκε με τη δηλωμένη απόφαση να παραιτηθεί από τη θέση του αβουκάτου.

Και πάλι να το ειπώ απαρχής, να το εξεκαθαρίσω,
των αβουκάτων την κλεψιάν να την αποχωρίσω.

ο δικηγόρος υπολογίζει πρώτα αν είναι πλούσιος ή φτωχός ο πελάτης του. Τον πλούσιο τον εξυπηρετεί (363-80)· τον φτωχό θα τον διώχνει. Στο κείμενο, όπως σώζεται, δεν ολοκληρώνεται όμως το σκεπτικό του (στ. 381-85). Η πρόσθετη ενότητα έμεινε μετέωρη και μισοτελειωμένη.

Η αντίθεση πλούσιος – φτωχός εμφανίζεται περισσότερο ανεπτυγμένη στο ανομοιοκατάληκτο ποίημα Περί φίλων, ένα από τα πρώτα ποιήματα του Σαχλίκη, στο οποίο διαφαίνεται η επίδραση των μαθημάτων της ρητορικής που παρακολούθησε στο λατινικό σχολείο του Χάνδακα. Μήπως ο μεταγενέστερος διασκευαστής του δεύτερου μέρους της 'Έκφρασης των δικηγόρων' ήθελε να δημιουργήσει μια θεματικά ταιριαστή μετάβαση από την Αφήγηση στο επόμενο έργο του, τη συλλογή *Της φυλακής*. Αυτή περιλαμβάνει όλα τα ποιήματα της περιόδου της φυλάκισής του, δηλ. Περί φίλων, Περί φυλακής, Οι πόνοι της φυλακής, ποίημα που προετοιμάζει το κορυφαίο ποίημά του, Η Βουλή των πολιτικών και η συνέχεια, η Γκιὀστρα των πολιτικών.⁹

Οι μεταβατικοί στίχοι από την *Αφήγηση* στη συλλογή *Της φυλακής*, 386-90

Ακούσατε των χωριατών την διάταξιν και τάξιν.
και των αβουγαδούρων μας και αυτών των αβουκάτων.
Εγώ απεδά αφήνω το τούτο το καταλόγι,
να γράψω και της φυλακής τους πόνους και τας θλίψεις
και δια τους φίλους τους καλούς και τους κακούς το τι 'ναι.

Ο αδέξιος στιχουργός αυτών των πέντε στίχων αγνοεί το καθεαυτο ανάγνωσμα των αποτυχιών και περιορίζεται αποκλειστικά στις δύο εκφράσεις που απευθύνονται σε ένα κοινό ακροατών (στ. 386-87) και προαναγγέλλει μόνο δύο από τα τρία έργα που συναποτελούν τη συλλογή *Της φυλακής*. Υπόσχεται πως θα γράψει για τους πόνους της φυλακής (στ. 389) και για τους πραγματικούς φίλους και τους 'ψευδοφίλους' Τα τρία αφηγηματικά μέρη για τις πολιτικές, που στο χειρόγραφο Π συμπεριλαμβάνονται στη συλλογή αυτή, δεν τα μνημονεύει εδώ. Και στα τρία χειρόγραφα οι ανομοιοκατάληκτοι μεταβατικοί στίχοι σταματούν στο τέλος των τρίων μερών του ποιήματος για τη φυλακή. Ο στιχουργός φαίνεται πςω δεν είχε υπόψη του τη Βουλή και την Γκιόστρα των πολιτικών.

Castricum, Μάρτιος 2020