Αφήγησις παράξενος. Τα διάφορα στάδια γραφής

Στην τελευταία περίοδο της ζωής και της ποιητικής δραστηριότητας του Στέφανου Σαχλίκη ανήκουν τα δύο ποιήματα που έχουν συντεθεί στον ιαμβικό 15-σύλλαβο με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία (α-α, β-β, γ-γ κλπ.). Πρόκειται για τις Συμβουλές στον Φραντζισκή και το ποίημα που επιγράφεται στο μοναδικό χειρόγραφο Ν¹ που το παραδίδει Αφήγησις παράξενος του ταπεινού Σαχλίκη. Στο έργο αυτό ο Στέφανος Σαχλίκης δίνει ένα είδος απολογισμού της ζωής του ως μιας σειράς από ατυχίες και αποτυχίες. Έχει γραφτεί μετά τη φυλάκισή του (±1370-1371), τη 10-χρονη παραμονή/εξορία στο Πενταμόδι (1372-81), το διορισμό του ως δημόσιου δικηγόρου (1382 κ.ε.) και μερικά χρόνια της θητείας του με αυτή την ιδιότητα. Terminus post quem θα είναι επομένως το 1385, όταν ο ποιητής ήταν περίπου 50 χρονών.

Δε θα ασχοληθώ ιδιαίτερα με το αν ο τίτλος είναι αρχικός και τί εννοείται με τη λέξη 'παράξενος'. Η ιστορία του είναι σίγουρα 'ασυνήθιστη' και ίσως ακόμα και 'αντίστροφη'. Δεν αφηγείται τα κατορθώματα και τις θετικές πλευρές της ζωής του, αλλά αντιστρόφως μόνο τα αρνητικά.² Τα χαρακτηριστικά του χειρογράφου Ν και τη σημασία του για την αποκατάσταση του 'αρχικού' κειμένου.³ θα τα συζητήσω άλλη φορά διεξοδικότερα.

Το δεύτερο στάδιο

Σε μια παλιότερη μελέτη ο Γιάννης Μαυρομάτης κι εγώ αποδείξαμε πως οι δύο εκτενείς περιγραφές, 'Εκφράσεις', όπως τις χαρακτηρίσαμε, η πρώτη με θέμα τη συμπεριφορά του χωρικού (στ. 163-239), η δεύτερη για τα φερσίματα του δικηγόρου (326-385), έχουν προστεθεί, όταν ο Σαχλίκης είχε ολοκληρώσει το αρχικό του ποίημα για την άτυχη ή αποτυχημένη του ζωή.⁴ Φαίνονται καθαρά τα σημεία κοπής όπου ο ποιητής διέκοψε την αφήγηση για να ενσωματώσει τις ενότητες. Δεχόμαστε πως ο ίδιος ο Σαχλίκης έγραψε αυτές τις εκφράσεις. Η γλώσσα, το ύφος και η ρεαλιστική ματιά προδίδουν την ίδια στάση και ποιητική δεξιοτεχνία με το υπόλοιπο έργο του. Ο ποιητής θα αποφάσισε εκ των υστέρων να εμπλουτίσει το έργο του με τέτοιου είδους μισο-ρεαλιστικά, μισο-σατιρικά αφηγήματα.⁵

Υπάρχει επομένως στην Αφήγηση ένα στάδιο επεξεργασίας του κειμένου. Αυτό το δεύτερο στάδιο, ομοιοκατάληκτο όπως και το αρχικό ποίημα, πρέπει να το έγραψε ο ίδιος ο Σαχλίκης, αφού ολοκλήρωσε την αρχική μορφή του ποιήματος.

Μένει να εξεταστεί αν ο Σαχλίκης σ᾽ αυτό το δεύτερο στάδιο σύνθεσης του έργου έκανε και άλλες επεμβάσεις. Δεν αποκλείεται ο Σαχλίκης κατά τη διάρκεια αυτής της επεξεργασίας του να αφαίρεσε και στίχους ή ενότητες.

Άλλα στάδια

Οι στ. 386-90

Η Αφήγησις προοριζόταν για ανάγνωση, όπως δηλώνει ο ποιητής στο τέλος της εισαγωγής⁶ (στ. 23-26):

Λοιπόν όποιος ορέγεται να μάθει δια την Μοίραν,
το πώς παίζει τον άτυχον, ωσάν παιγνιώτης λύραν,
ας έλθει να αναγνώσει εδώ τούτο το καταλόγιν,
το εκάτσα κι εστιχόπλεξα και μοιάζει μοιρολόγιν.

Και το άλλο ποίημα που έχει συντεθεί με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία, οι Συμβουλές, αφού έχει τη μορφή επιστολής, προοριζόταν για ανάγνωση. Έχει κανείς την εντύπωση πως ο Σαχλίκης θεωρούσε αυτή τη μορφή της ρίμας την πιο κατάλληλη για ανάγνωση. Φορείς της προφορικότητας γι᾽ αυτόν ήταν ο ανομοιοκατάληκτος 15-σύλλαβος στίχος και η πολύστιχη ρίμα.

Σε κάποιο σημείο όμως της παράδοσης της Αφήγησης κάποιος γραφέας είχε διαφορετική άποψη, τόσο για τον γραπτό χαρακτήρα της ζευγαρωτής ομοιοκαταληξίας, όσο και για το είδος του κοινού, στο οποίο απευθυνόταν το ποίημα:

Ακούσατε των χωριατών την διάταξιν και τάξιν
και των αβουγαδούρων μας και αυτών των αβουκάτων.
Εγώ απεδά αφήνω το τούτο το καταλόγι,
να γράψω και της φυλακής τους πόνους και τας θλίψεις
και δια τους φίλους τους καλούς και τους κακούς, το τί ᾽ναι.

Συμπέρασμα 1

Ο αδέξιος γραφέας αυτών των ανομοιοκατάληκτων (!) στίχων, που αποτελούν τη μετάβαση προς τα ποιήματα για τη φυλακή και τους φίλους, αγνοεί τελείως την αρχική αφήγηση για την αποτυχημένη ζωή. Μνημονεύει μόνο τις δύο ενότητες για τη συμπεριφορά των χωρικών και των αβουκάτων. Αυτός δεν μπορεί να ταυτιστεί με τον αρχικό ποιητή. Ο Σαχλίκης σίγουρα θα χρησιμοποιούσε τη ρίμα, θα διατύπωνε καλύτερα τους στίχους και θα μνημόνευε και το αρχικό του ποίημα.

Οι στίχοι αυτοί ανήκουν σε ένα μεταγενέστερο στάδιο επεξεργασίας με σκοπό την κυκλοφορία των 'απάντων' του Σαχλίκη. Σ᾽ εκείνη τη συλλογή, στην οποία ανάγονται ίσως και οι τρεις παραλλαγές, Μ, Ν και Π, ο 'επιμελητής' τοποθέτησε την Αφήγηση μπροστά απ´όλα τα άλλα ποιήματα σαν ένα είδος εισαγωγής στο ποιητικό έργο του Στέφανου Σαχλίκη. Το αρχικό τέλος του ποιήματος, που ακολουθούσε μετά τον στ. 325, πριν ενσωματώσει εκεί ο Σαχλίκης την Έκφραση των δικηγόρων, έχει χαθεί. Δεν μπορεί να αποδειχτεί αν ευθύνεται ο ίδιος ο Σαχλίκης ή ο τελευταίος διασκευαστής/επιμελητής των 'απάντων'.

Οι στ. 171-76

Η πρώτη από τις δύο εκφράσεις (στ. 163-239) περιγράφει χρησιμοποιώντας το 3ο πρόσωπο ενικού το βαρύ καθημερινό πρόγραμμα εργασίας του χωρικού (στ. 163-70) και το ντύσιμο και τη συμπεριφορά του κατά τις ελεύθερες μέρες και τα πανηγύρια (στ.171-76). Το παρουσιάζει, για τον αστό αναγνώστη, που έχει υπόψη του, ως κάτι το ανήκουστο και εξωφρενικό (στ. 172):

Καὶ ἂν ἔλθει σκόλη καὶ εορτὴ κι ἐσμίξουσιν ὁμάδι,
– στοχάσου παραξόρδινον καὶ φοβερὸν σημάδιν! –
ἄλλος φορεῖ τὸ σκούλινον βαμμένον κουρτσουβράκιν,
ἄλλος φουστάνι δίμιτον ἄσπρον ἐξ ἐβαμπάκι
καὶ ἄλλος φορεῖ ὁλότελα ἐξεχαρβαλωμένα
κι ὁπού ᾽ναι πλούσιος τάχατες ἔναι καλιγωμένος.

Όταν συγκεντρώνονται οι άντρες του χωριού,⁷ ο ένας φοράει τη βαμβακερή του βράκα την (ξανα)βαμμένη, άλλος μια φτηνή άσπρη πουκαμίσα και ο τρίτος κάτι το διαλυμένο/φθαρμένα υποδήματα·⁸ και μόνο ο πλούσιος έχει στα πόδια του καλίκια, ένα πρωτόγνωρο είδος παπούτσια (στ. 173-76). Συναρπαστική και απόλυτα ταιριαστή η εικόνα που θέλει να παρουσιάσει του χωρικού με τα γιορτινά του.

Στους επόμενους δύο στίχους (177-78) ολοκληρώνεται η περιγραφή:

Φορούν στιβάνια τραγικά, σαν είνιαι μαθημένοι
παπούτσια και γουνέλες των φορούν και καμαρώνουν.

Ο ποιητής χρησιμοποιεί εδώ όμως ξαφνικά το 3ο πρόσωπο πληθυντικού, και όχι πια ενικού, όπως στους προηγούμενους στίχους, και ο τελευταίος στίχος, μετά την ατελή ρίμα των προηγούμενων στίχων, δεν ομοιοκαταληκτεί καθόλο. Αλλά το κυριότερο είναι που οι δύο αυτοί στίχοι καταστρέφουν εντελώς την φρικιαστική για τον αστό αναγνώστη εικόνα του χωρικού και την αποτελεσματικότητά της. Ξαφνικά εμφανίζονται οι χωρικοί καμαρωτοί με τα συνηθισμένα τράγινα⁹ στιβάνια τους, με παπούτσια και κοντογούνι, ντυμένοι την παραδοσιακή φορεσιά, όπως τους ξέρουμε εμείς σήμερα. Κάποιος τραγουδιστής/διασκευαστής πρέπει να πρόσθεσε τους στίχους, θέλοντας να εκσυγχρονίσει την εικόνα του χωρικού.

Συμπέρασμα 2

Μέσα στην παρέμβλητη Έκφραση των χωρικών έχουν προστεθεί δύο στίχοι, εν μέρει ανομοιοκατάληκτοι, που σίγουρα είναι σε ακραία αντίθεση με τον αρχικό σκοπό του ποιητή. Είναι πιθανόν αυτή η προσθήκη να ανάγεται σε πολύ μεταγενέστερη εποχή, ίσως και γύρω στα 1500, περισσότερο από έναν αιώνα μετά την αρχική σύνθεση του ποιήματος. Ίσως ο στιχουργός του να ταυτίζεται με τον επιμελητή των μεταβατικών στίχων 386-90.¹⁰

Οι στ. 228-39

Το τέλος της 'έκφρασης' των χωρικών θα περίμενε κανείς να αποτελούνταν από τους συμπερασματικούς στίχους 226-227:

Τέτοια είν᾽ των χωριατών οι συντροφιές και οι τάξεις¹¹
Κι εσύ, Χριστέ, οποὺ δύνεσαι, εσὺ να τους πατάξεις.

Η λογική της αφήγησης ζητά να ακολουθήσει τώρα η ερώτηση και η προτροπή της Τύχης ο Σαχλίκης να φύγει από την επαρχία και να γυρίσει πίσω στον πολιτισμένο Χάνδακα (240-41):

ίντα καλὸν θωρείς λοιπόν, ίντα παρηγορίαν
καὶ κάθεσαι συνέπαρτος εις τοῦτα τα χωρία;

Αντί για αυτά παρεμβάλλεται ένα χωρίο 12 στίχων που παρουσιάζουν τη συνηθισμένη προβληματική παράδοση του κειμένου¹² (στ.228-39):

Πίνει ο χωριάτης τα κρασιά τα δυνατά, και ακράτα,
κι έχει το δια καμάριν του της μεθυσιάς την στράταν.
Aν έρθομε¹³ εις τον παπάν, εις τον κουράτοράν του,
ουδὲ έχει νου εκ την μεθυσιάν, ουδὲ εκ την φοράν του. (ουδείς εις την Ν)
Αμὴ αγαπούσι τα κρασιά κι έχουν το δια τιμήν τους
και μερικοί δια το κρασίν χάνουσιν την ψυχήν τους.¹⁴ (το εδικόν τους Ν).
Και έρχονται οι κακότυχοι και γίνονται ρημάδιν
και τότε απομαζώνονται μοίρα εις το λιβάδιν.
Άλλοι αγαπούσιν το πάλεμα,[^πάλαιμα] άλλοι να τραγουδοῦσιν, (όλοι αγαπούσιν να παλαίγουν Ν / τραγωδούσιν)
άλλοι να παίζουν τες λακτές και να συρνομαδούσιν· (όλοι Ν)¹⁵
και να μηδέν σου φαίνονται, αμὴ ληστάδες είναι,
και τραγουδούσιν οι άτυχοι, ωσάν κιλαδούν οι χήνες. ¹⁶

Οι στίχοι δε διακόπτουν μόνο τη λογική συνέχεια της αφήγησης, αλλά παρουσιάζουν μετρικές ατέλειες, ερμηνευτικά προβλήματα και την εξής ενοχλητική ασυνέπεια: Ενώ από το στ. 179 κ.ε. ο αφηγητής μιλά για τους χωρικούς στον πληθυντικό, στο δίστιχο 228-229 χρησιμοποιεί το 3ο πρόσωπο ενικού, στο επόμενο δίστιχο το πρώτο πρόσωπο πληθυντικού, ενώ στη συνέχεια (στ. 232-239) γυρίζει πίσω στο τρίτο πρόσωπο πληθυντικού.¹⁷

Οι στίχοι αποτελούν με κάποιον τρόπο παράφραση και περίληψη των κυριότερων διασκεδάσεων των χωρικών που έχουν περιγραφεί στους προηγούμενους στίχους της έκφρασης, όπως είναι:

1. τα μεθὐσια τους (228-229, 232-233 πρβ. 179-182, 187-188),
2. οι κομπασμοί και τα τραγούδια (234-239, πρβ. 183-186, 189-206),
3. τα παλέματά τους (236-37, πρβ. 207-221).

Το μόνο καινούργιο στοιχείο σε όλη την ενότητα είναι όσα ο αφηγητής καταλογίζει στον ορθόδοξο ιερέα, τον οικονομικό διαχειριστή του φεούδου.

Ο αφηγητής στην προσπάθειά του να δείξεi πως τα φερσίματα αυτά, και ειδικά τα μεθύσια, αφορούν όλους ανεξαιρέτως τους χωρικούς, διευκρινίζει πως συμπεριλαμβάνεται ακόμα και ο παπάς, που παρουσιάζεται ταυτόχρονα και ως 'κουράτορας' του χωριού. Ο curator/κουράτωρ ή κουράτορας δεν είναι ο 'curé' της γαλλικής υπαίθρου, ο εφημέριος του χωριού, όπως θα μπορούσε κανείς να συμπεράνει με βάση αυτό το στίχο, αλλά ο εκπρόσωπος του φεουδάρχη στο χωριό, ο διαχειριστής της φεουδαρχικής του περιουσίας και υπεύθυνος για την είσπραξη των φόρων και εισφορών. Επιβάλλεται, και για άλλους λόγους, να διορθωθεί το δίστιχο ως εξής:

αν έλθουμε εις τον παπάν κι εις τον κουράτοράν τους >ουδὲ έχουν νου εκ την μεθυσιάν ουδέ εκ την φοράν τους.

Αλλιώς θα έπρεπε να υποθέσουμε πως ο παπάς εκπροσωπεί ταυτόχρονα και την οικονομική εξουσία.¹⁸

Το ότι ακόμα και ο παπάς και ο κουράτορας χάνουν τις διανοητικές τους ικανότητες από τα μεθύσια τους, είναι ένα καινούργιο στοιχείο στην περιγραφή των χωρικών. Ο συγγραφέας της έκφρασης δε διακρίνει τους χωρικούς ως προς το επάγγελμά τους. Τους ξεχωρίζει μόνο με βάση τον πλούτο ή τη σωματική τους δύναμη.

Αφού το χωρίο αναμφίβολα σχετίζεται με την Έκφραση των χωρικών και όχι με την προηγούμενη αφήγηση της αποτυχημένης διαμονής του στο χωριό και αναπτύσσει και συνοψίζει τη θεματική της, μένει να απαντηθούν δύο ερωτήματα:

1. μπορεί το ομοιοκατάληκτο αυτό χωρίο ακόμα, όπως η προηγούμενη Έκφραση, να αποδοθεί στον ίδιο τον Σαχλίκη ή πρέπει να υποθέσουμε πως κάποιος μεταγενέστερος ποιητάρης/τραγουδιστής το πρόσθεσε; Δε θα ανήκει πάντως στον πολύ μεταγενέστερο διασκευαστή που γράφει ανομοιοκατάληκτους στίχους.

2. ποια είναι η λειτουργία του σ' αυτό το συγκεκριμένο σημείο του κειμένου, ανάμεσα στη φόρμουλα που δηλώνει το τέλος της Ἐκφρασης των χωρικών και την προτροπή της Τύχης στο Σαχλίκη να εγκαταλείψει την αγροτιά και να γυρίσει στην πολιτισμένη ζωή του Χάνδακα;

Αν το έγραφε ο ίδιος ο Σαχλίκης, θα το έγραφε από την αρχή στο τρίτο πρόσωπο πληθυντικού και με τη μορφή, όπως το διορθώσαμε,¹⁹ και δε θα το τοποθετούσε στο λανθασμένο σημείο που βρίσκεται στο μοναδικό χειρόγραφο.²⁰. Το πιθανότερο είναι να έχει γραφτεί από έναν έμπειρο στιχουργό εξοικειωμένο με τη ρίμα και το έργο του Σαχλίκη.

Μπορώ να φανταστώ πως το χωρίο δεν είναι μεταγενέστερο από την Έκφραση των χωρικών, αλλά προγενέστερο. Οι στίχοι θα μπορούσαν να αποτελέσουν την πρώτη, πρόχειρη μορφή της Έκφρασης. Θα γράφτηκαν επομένως από τον ίδιο τον Σαχλίκη πριν αποφασίσει να το αναπτύξει περισσότερο. Και το αρχικό πείραμα θα έμεινε στο χειρόγραφο του Σαχλίκη και ο γραφέας του Ν το ενσωμάτωσε περίπου στο σημείο όπου το βρήκε στο πρότυπό του, στο τέλος της καινούργιας, ανεπτυγμένης Έκφρασης των χωρικών.²¹

Γενικό συμπέρασμα:
Στην Αφήγηση παράξενο διακρίνονται τουλάχιστον τρία στάδια συγγραφής:

1. Η συγγραφή του αρχικού ποιήματος από τον Στέφανο Σαχλίκη σε ομοιοκατάληκτους ιαμβικούς 15-σύλλαβους, γύρω στα 1385·
2. Η σύντομη πειραματική Έκφραση των χωρικών, γραμμένη από τον Στέφανο Σαχλίκη, μετά το 1385.
3. Η ανεπτυγμένη μορφή των Εκφράσεων των χωρικών και των αβουκάτων, από τον Στέφανο Σαχλίκη, ανάμεσα στα 1385 και 1390.
4. Η μετατροπή του αναγνώσματος σε προφορικό τραγούδι και άλλες μικρο-επεμβάσεις, σε ανομοιοκατάληκτους ιαμβικούς 15-σύλλαβους στίχους, πολύ αργότερα και ίσως μόλις κατά τη σύνθεση των 'απάντων' γύρω στα 1500.

Η έκδοση

Τίθεται τώρα το θέμα αν πρέπει να παρουσιάσει κανείς αυτά τα στάδια και στη μελλοντική κριτική και συνοπτική έκδοση του έργου του Σαχλίκη. Και αν η απάντηση είναι θετική, με ποιο τρόπο.

Αν η έκδοση περιοριστεί στη διπλωματική ή κριτική έκδοση όλων των ποιημάτων με βάση το ένα ή τα τρία χειρόγραφα που τα παραδίδουν, δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα. Το θέμα των διάφορων σταδίων γραφής το πραγματεύεται ο εκδότης στα σχόλια. Αν όμως, όπως έχουν αναγγείλει οι εκδότες, θελήσουν να εκδώσουν παράλληλα με τα κείμενα των χειρογράφων και μια μορφή των κειμένων πλησιέστερη προς το πρωτότυπο του Σαχλίκη, έχουν να αντιμετωπίσουν και αυτό το ζήτημα.

Ο κλασικός τρόπος θα ήταν η χρήση τυπογραφικών συμβόλων όπως [, { και ενδεχομένως {{. Οι δύο μεγάλες εκφράσεις θα κλείνονταν μέσα σε [ … ], ὀπως και η πρώιμη σύντομη μορφή της Έκφρασης των χωρικών. Οι στίχοι για τους καμαρωτούς χωρικούς με τα τράγινα στιβάνια σε {…}, το ίδιο και οι μεταβατικοί στίχοι 386-87 και 388-90. Το σύστημα δεν είναι πολύ φιλικό για τον μη έμπειρο αναγνώστη, αλλά για τον μελετητή, για τον οποίο προορίζονται τέτοιου είδους υποδείξεις, είναι αυτονόητες.

Πιο φιλικός για τον μη ειδικό αναγνώστη θα είναι ίσως ο τρόπος με τα τυπογραφικά στοιχεία. Το αρχικό κείμενο θα τυπώνεται σε 12-άρια, οι εκφράσεις σε 11-άρια (με τους στίχους να εσέχουν λίγο) και οι ανομοιοκατάληκτες επεμβάσεις σε 10-άρια, και οι στίχοι να εσέχουν λίγο περισσότερο. Μειονέκτημα αυτού του συστήματος είναι η μικρότερη αναγνωσιμότητα των μικρότερων στοιχείων, το ίδιο μέγεθος άλλωστε που χρησιμοποιείται και στο κριτικό υπόμνημα.