Εισαγωγή στα Σαχλικικά

Ο δρόμος μου προς τον Σαχλίκη και την έκδοση του έργου του

Στα χρόνια 1957-64 σπούδασα κλασική φιλολογία στο Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ, Gemeentelijke Universiteit van Amsterdam (GU), Δημοτικό Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ, όπως λεγόταν ακόμα τότε. Μετά τον πρώτο τριετή κύκλο σπουδών, το λεγόμενο Candidaats, διάλεξα ως μαθήματα ειδίκευσης αρχαία ελληνικά (με καθηγητή τον J.C. Kamerbeek), λατινικά (με τον A.D. Leeman) και βυζαντινά και νέα ελληνικά.1 Ο καθηγητής της έδρας, G.H. Blanken, και αυτός μαθητής του Hesseling, κέντρισε το ενδιαφέρον μου όχι μόνο για τον Κάβαφη και τη σύχρονη γλώσσα και λογοτεχνία, αλλά και για τα παλιότερα στάδια της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Τα ελληνικά μου βελτιώθηκαν σημαντικά χάρη στο ότι ήμουν επί τρία-τέσσερα χρόνια φοιτητής βοηθός και Candidaats βοηθός στο Byzantijns-Nieuwgrieks Seminarium και παράλληλα μισή μέρα την εβδομαδα μεταφραστής και κοινωνικός λειτουργός για τους Έλληνες εργαζομένους στο εργοστάσιο Werkspoor της Ουτρέχτης.

Πριν και μετά την αποφοίτησή μου το 1964 δίδαξα μερικά χρόνια αρχαία ελληνικά και λατινικά σε σχολεία μέσης εκπαίδευσης στο Άμστερνταμ. Τα καλοκαίρια έκαμνα ταξίδια στη Θεσσαλονίκη, έμενα στη ΧΑΝΘ και διάβαζα στη Δημοτική βιβλιοθήκη και στο πανεπιστήμιο για να εξοικειωθώ με τα ελληνικά και τον χώρο όπου ήλπιζα κάποτε να ειδικευθώ στην κρητική λογοτεχνία.

Το καλοκαίρι του 1966 διέκοψα για ένα χρόνο τη διδασκαλία μου στο Cartesius-lyceum στη δυτική συνοικία του Άμστερνταμ για να ξεκινήσω τη διατριβή μου για την κρητική λογοτεχνία κοντά στους καθηγητές Μανούσο Μανούσακα, Εμμανουήλ Κριαρά και Λίνο Πολίτη. Και οι τρεις με δέχτηκαν φιλικότατα και φρόντισαν για διάφορα πρακτικά θέματα. Δυστυχώς ο Μανούσακας έφευγε για τη Βενετία και ο Κριαράς είχε εκείνη τη χρονιά την εκπαιδευτική του άδεια. Ο Πολίτης μου πρότεινε ύστερα από δυο-τρεις μήνες ως θέμα: Ο Μαρίνος Φαλιέρος και τα ερωτικά του όνειρα. Έθεσε στη διάθεσή μου τα μικροφίλμ των τριών χειρογράφων και έτσι το καλοκαίρι του 1967 που γύρισα στην Ολλανδία είχα προχωρήσει αρκετά στην αποκατάσταση του κειμένου και τη μελέτη της σύγχρονης με τον Φαλιέρο κρητικής λογοτεχνίας.

Η κρητική λογοτεχνία και το θέμα της καθιέρωσης της ομοιοκαταληξίας.

Το 1965 ο Μανούσακας στη δεύτερη έκδοση της Ιστορίας του2 είχε περιγράψει με τη γνωστή του ακρίβεια και πληρότητα το παρακάτω χρονολογικό πλαίσιο:

  1. αρχές του 15ου αι.: τα ανέκδοτα ακόμα ποιήματα του Λεονάρδου Ντελλαπόρτα·
  2. μετά την άλωση και ως το τέλος του 15ου αι.: μια ομάδα από κρητικούς κυρίως ποιητές, συγγραφείς ομοιοκατάληκτων ως επί το πλείστον ποιημάτων, ανάμεσα στους οποίους ήταν και ο Μαρίνος Φαλιέρος. Δύο από τους υπόλοιπους, ο Ρόδιος ποιητής Εμμανουήλ Γεωργηλάς και ο Κρητικός Στέφανος Σαχλίκης, έχουν γράψει ποιήματα με και χωρίς ρίμα. Το ένα από τα έργα του Γεωργηλά, Το Θανατικόν της Ρόδου χρονολογείται με ακρίβεια, δύο χρόνια μετά την επιδημία πανούκλας του 1498. Έτσι η μετάβαση από τον ανομοιοκατάληκτο ιαμβικό 15-σύλλαβο στη ρίμα τοποθετούνταν στο τέλος του 15ου αι. Η χρονολογία αυτή μπορούσε να ερμηνευθεί και ιδεολογικά: μόνο μετά την άλωση της Πόλης και την απώλεια του πνευματικού κέντρου του (νέου) ελληνισμού, οι συγγραφείς και άλλοι δημιουργοί ήταν έτοιμοι να δεχτούν δυτικά στοιχεία, όπως η ομοιοκαταληξία·
  3. γύρω στα 1600 η ακμή της κρητικής λογοτεχνίας με τον Ερωτόκριτο, τη Βοσκοπούλα και τα έργα του κρητικού θεάτρου.

Ο Μαρίνος Φαλιέρος, ποιητής του 1420 ή 1500

Ενώ έκανα σχέδια να μείνω και άλλο ένα χρόνο, για να ολοκληρώσω όσο μπορούσα πιο γρήγορα τη διατριβή μου, ο καθηγητής Blanken μού πρόσφερε θέση επιστημονικού συνεργάτη στο Byzantijns-Nieuwgrieks Seminarium από το Σεπτέμβριο του 1967. Έτσι αναγκάστηκα να γυρίσω στην Ολλανδία το καλοκαίρι του ᾽67. Η δικτατορία που επέβαλαν στην Ελλάδα οι συνταγματάρχες, πραξικόπημα που με είχε αναστατώσει πολύ, γλύκανε κάπως αυτή την αναχώρηση. Δεν ήξερα τότε πως είχα χαρακτηριστεί πρόσωπο ανεπιθύμητο και για πέντε χρονια δε θα μπορούσα να γυρίσω στην Ελλάδα.

Υποστήριξα τελικά τη διατριβή μου το 1973.3 Στην εισαγωγή της αφιέρωσα ένα κεφάλαιο στο πρόσωπο του ποιητή. Τα καινούργια βιογραφικά στοιχεία τα είχα συλλέξει, παρέα με τη γυναίκα μου, στα Κρατικά Αρχεία της Βενετίας και στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη. Δέχτηκα ακόμα την επικρατούσα άποψη πως η ομοιοκαταληξία δεν καθιερώθηκε στη μεσαιωνική ελληνική λογοτεχνία παρά μόνο μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης. Έτσι απέδωσα, έστω και διστακτικά, τα ποιήματα στον νεότερο Μαρίνο Φαλιέρο, τον γιο του Φραγκίσκου, που άκμασε γύρω στα 1500. Και αυτός πληρούσε ορισμένα βιογραφικά στοιχεία στο έργο του ποιητή: ήταν βενετος ευγενής, σημαντικός φεουδάρχης και είχε πρώτο γιο τον Μάρκο.

Τον Ιούνιο του 1974 γύρισα στη Βενετία με σκοπό να συγκεντρώσω όλο το υλικό για τούτον τον νεότερο Μαρίνο Φαλιέρο και το περιβάλλον του και ειδικά για να εντοπίσω το πρόσωπο του Benedetto da Molin (Μπενεντέτος Νταμουλής), τον φίλο του ποιητή, στον οποίο απεύθυνε το ποίημά του Ρίμα παρηγορητική.4 Παρόλο που βρήκα στον προσωπικό συμβολαιογράφο του Φαλιέρου πλήθος έγγραφα για τον ίδιο τον Φαλιέρο, την οικογένεια και τη ζωή του,5 ο Μπενεντέτος Νταμουλής έμενε άφαντος.

Είχα πια πειστεί πως ήταν πιθανότερο ο αρχαιότερος Μαρίνος Φαλιέρος να είναι ο ποιητής, αφού η αγαπημένη στην Ιστορία και όνειρο λέγεται 'Αθούσα', κρητική απόδοση του ονόματος της γυναίκας του αρχαιότερου Μαρίνου Φαλιέρου, Fiorenza. Εκτός απ᾽ αυτό είχα επισημάνει κιόλας στους καταλόγους των φεουδαρχών της Κρήτης το όνομα του Benedictus de Molino.6 Έπρεπε όμως να βεβαιωθώ ότι πράγματι η μετάβαση από το ανομοιοκατάληκτο στην ομοιοκαταληξία χρονολογείται πριν από την άλωση της Πόλης το 1453 ή ακόμα και πριν από τη μοιραία συρρίκνωση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας γύρω στα 1400. Αφού το Θανατικόν της Ρόδου του μη κρητικού Γεωργηλά δεν μπορούσε να αναχρονολογηθεί, έπρεπε να στραφώ στα ποιήματα του Στέφανου Σαχλίκη. Μια υποσημείωση στην Ιστορία7 του Μανούσακα υποδείκνυε πως ο μελετητής ψάχνοντας για τον Λεονάρδο Ντελλαπόρτα είχε ανακαλύψει σε έγγραφα του 14ου αι. βιογραφικά στοιχεία για κάποιον Στέφανο Σαχλίκη.

Ο Στέφανος Σαχλίκης ποιητής του 14ου αι.

Τον επόμενο χρόνο, κατά το ακαδημαϊκό έτος 1974-75, ζήτησα τρίμηνη ερευνητική άδεια και οικονομική ενίσχυση από το ZWO (την ολλανδκή οργάνωση για την ενίσχυση των καθαρά επιστημονικών ερευνών) με σκοπό να λύσω οριστικά το θέμα της εισαγωγής της ρίμας στην ελληνική λογοτεχνία. Ο Μανούσακας μου πρόσφερε το υλικό που είχε βρει και επί τρεις μήνες στέγη στο Ελληνικό Ινστιτούτο Βενετίας.

Οι έρευνες του 1975 είχαν ως αποτέλεσμα την ταύτιση του ποιητή με το ιστορικό πρόσωπο του Στέφανου Σαχλίκη (± 1331-μετά το 1391), γιο του Ιωάννη Σαχλίκη, φεουδάρχη, μέλος του Μείζονος Συμβουλίου του Χάνδακα, που έζησε, σύμφωνα με τις αρχειακές πληροφορίες, πολλά χρόνια στο φέουδό του (1372-81) και διατέλεσε δικηγόρος από το 1382 και μετά. Επιπλέον η χρήση της πολύστιχης ομοιοκαταληξίας και το πνεύμα του έργου τον παραλληλίζουν με σύγχρονούς του ποιητές της βόρειας Ιταλίας, όπως ο Antonio da Ferrara και ειδικά ο Francesco di Vannozzo. Αυτή την αναχρονολόγηση του Σαχλίκη και των ποιημάτων του την παρουσιάσαμε μαζί με τον Μ. Μανούσακα στο τέταρτο Διεθνές Κρητολογικό Συνέδριο του 1976.8 Μια αναλυτικότερη μελέτη με τα σημαντικότερα έγγραφα για τον ποιητή και την εποχή του δημοσίευσα μερικά χρόνια αργότερα.9

Τα χρόνια της διδασκαλίας και έρευνάς μου στο Άμστερνταμ

έ

Τα επόμενα χρόνια αφοσιώθηκα στην εκμετάλλευση του υλικού που είχα συγκεντρώσει στις έρευνές μου στις βιβλιοθήκες και τα αρχεία της Βενετίας,10 και, σε συνεργασία με τον φίλο και συνάδελφό μου Wim Bakker, στην έκδοση του Δελτίου Νεοελληνικών Σπουδών Μαντατοφόρος, 11 στην έκδοση των συμβολαιογραφικών πράξεων του Αντωνίου Γιαλέα12 και Μανόλη Βαρούχα13 και σε εκδόσεις λογοτεχνικών κειμένων, όπως η Ιστορία του Βελισαρίου, 14 και η Θυσία του Αβραάμ.15 Αυτή η στενή συνεργασία συνεχίστηκε και μετά το 1996, όταν συνταξιοδοτήθηκε ο Wim Bakker. Κυκλοφόρησαν ακόμα τα Πρακτικά του δικού μας κρητολογικού συνεδρίου,16 ο Θρήνος του Μαρίνου Φαλιέρου,17 η Ρίμα θρηνητική του Ιωάννη Πικατόρου18 και επανεκδόθηκαν οι Λόγοι διδακτικοί του Μαρίνου Φαλιέρου σε μια σειρά που απευθύνεται σε φοιτητές και ένα ευρύτερο κοινό και θέλει να κάνει προσιτά νεοελληνικά κείμενα της περιόδου πριν από το 1800.19

Εκείνα τα χρόνια ξεκίνησε και η λειτουργία του τετρατετούς προγράμματος Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών Ήταν η ακμή του Byzantijns-Nieuwgrieks Seminarium, το κέντρο βυζαντινών και νεοελληνικών σπουδών του Πανεπιστημίου του Άμστερνταμ, που το είχε ιδρύσει το 1962 ο καθηγητής G.H. Blanken.20

Για την έκδοση των ποιημάτων του Σαχλίκη δεν ενδιαφερόμουν ακόμα. Δεν είχα μελετήσει τη χειρόγραφη παράδοση και το ενδεχόμενο της προφορικότητας ενός ή περισσότερων χειρογράφων.21 Το 1997, όταν για την αρχή του καλοκαιριού κατόρθωσα επιτέλους να εξασφαλίσω ξανά μια ερευνητική άδεια μερικών εβδομάδων, είχα σκοπό να τις περάσω στη Βενετία, κάτω από τη φιλόξενη στέγη του Ελληνικού Ινστιτούτου Βενετίας. Ήθελα με τον τότε διεύθυντή του, τον φίλο μου Νικόλαο Παναγιωτάκη, να συζητήσουμε τα δύο κοινά μας ενδιαφέροντα, τον Απόκοπο του Μπεργαδή και τον Σαχλίκη, και, αν γινόταν, να συνεργαστούμε στην έκδοση του Σαχλίκη.

Η έκδοση του Σαχλίκη

Ο πρόωρος θάνατός του φίλου και καλύτερου γνώστη της ελληνικής μεσαιωνικής και αναγεννησιακής λογοτεχνίας ματαίωσε όχι μόνο το ταξίδι μου, αλλά και τα σχέδιά μου. Το υλικό που είχα μαζέψει για την παράδοση των κειμένων και την πρόθεσή μου να εκδώσω τα ποιήματα με παράλληλο 'συνοπτικό' τρόπο, το παρουσίασα στο πἐμπτο συνέδριο Neograeca Medii aevi της Οξφόρδης.22 Εκεί με κάποιον τρόπο πραγματοποιήθηκε τελικά η συνάντησή μου με τον Παναγιωτάκη, που δεν έγινε το 1997. Στο ίδιο συνέδριο ο Γιάννης Μαυρομάτης δημοσιοποίησε τις απόψεις του δασκάλου του για την κριτική έκδοση του Σαχλίκη, που την είχε βρει μισοτελειωμένη στα κατάλοιπα του Παναγιωτάκη και που είχε την πρόθεση, αφού την ολοκληρώσει, να την εκδώσει.23

Παρόλο που οι απόψεις μας διέφεραν αρκετά μεταξύ τους, πιστεύαμε πως η καλύτερη λύση θα ήταν να συνεργαστούμε. Συμφωνήσαμε ο Γιάννης να ολοκληρώσει, με βάση το μισοτελειωμένο υλικό του δασκάλου του, μια χρηστική έκδοση και έπειτα να καταπιαστούμε και οι δυο μαζί με την επιστημονική έκδοση του Σαχλίκη. Θα εκδίδαμε αντικριστά, κατά το πρότυπο της έκδοσης της Ιστορίας του Βελισαρίου (βλ. σημ. 14) τα κείμενα των τριων χειρογράφων και ως τέταρτο κείμενο τη δική μας αποκατάσταση της παλιότερης μορφής του κάθε ποιήματος.

Ο Γιάννης έθεσε αμέσως στη διάθεσή μου τον αλφαβητικό πίνακα λέξεων όλου του έργου του Σαχλίκη (και του κάθε ποιήματος χωριστά) και τη δική του διπλωματική μεταγραφή όλων των ποιημάτων στα τρία χειρόγραφα που διασώζουν το έργο του για να τη συγκρίνω με τη δική μου.

Τα πρώτα χρόνια δουλεύαμε το πρότζεκτ μας μόνο περιστασιακά. Εγώ είχα γίνει ομότιμος από τον Οκτώβριο του 2002, αλλά το ολλανδο-ελληνικό και ελληνο-ολλανδικό λεξικό, στο οποίο συνἐχισα να συνεργάζομαι, κυκλοφόρησε μόλις το 2008.24 Την έκδοση των νοταριακών πράξεων του Zuane Longo την παρέδωσα μόλις τους πρώτους μήνες του 2015.25. Και ο Γιάννης, ως εν ενεργεία καθηγητής Βυζαντινής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων και άνθρωπος επιφορτισμένος με πολλές άλλες υποχρεώσεις είχε και αυτός να τελειώσει ανειλημμένες εργασίες.

Όλα αυτά τα χρόνια συναντιόμαστε τακτικά στα Ιωάννινα και συζητούσαμε ερμηνευτικά και εκδοτικά προβλήματα που αφορούσαν τη δική του χρηστική και έμμεσα και την κοινή μας επιστημονική έκδοση. Ένα από τα ευρήματά μας, που δεν μπορούσε να συμπεριληφθεί στη δική του έκδοση, γιατί θα απομακρυνόταν πολύ από τις αρχικές προθέσεις του Παναγιωτάκη, το ανακοινώσαμε το 2012 στο έβδομο συνέδριο Neograeca Medii Aevi στο Ηράκλειο. 26

Όταν το 2015 κυκλοφόρησε η έκδοση Μαυρομάτη-Παναγιωτάκη στην καινούργια σειρά του ΜΙΕΤ,27 ήμασταν τελικά και οι δυο ομότιμοι και ελεύθεροι από διδακτικές και διοικητικές υποχρεώσεις. Στο Κρητολογικό Συνέδριο του 2016 παρουσιάσαμε μερικές πρώτες ιδέες για τη Βουλή των πολιτικών.28

Εγώ από τότε αφοσιώθηκα αποκλειστκά στον Σαχλίκη. Τώρα τέλος του 2019 έχω ολοκληρώσει σε δεύτερη γραφή τη 'συνοπτική' έκδοση, όλων των ποιημάτων και την υποθετική παλιότερη μορφή τους, σχολιασμένη κριτικά και ερμηνευτικά.

Επειδή ο Γιάννης δεν μπορούσε για διάφορους λόγους να δουλέψει τόσο αναπόσπαστα όσο εγώ, η συνεργασία μας δεν προχώρησε με τον επιθυμητό ρυθμό. Και αφού με παίρνει η ηλικία (μπήκα στα 82 μου), αποφάσισα να του παραδώσω όλο το δικό μου υλικό,29 για να αναλάβει εκείνος, με αποκλειστική δική του ευθύνη, την ολοκλήρωση της έκδοσης. Εγώ δε θα εγκαταλείψω το πρόσωπο και το έργο του Σαχλίκη. Θα αρχίσω να δημοσιεύω, σ᾽ αυτή τη δική μου ιστοσελίδα, κάθε τόσο μικρές μελέτες για ζητήματα που προέκυψαν τα τελευταία χρόνια και που η επίλυσή τους θα διευκολύνει, πιστεύω, και τη δική του 'συνοπτική' έκδοση των ποιημάτων του Στέφανου Σαχλίκη που είχαμε σχεδιάσει.

  1. Το ενδιαφέρον μου για τα νεοελληνικά το χρωστώ στον φιλόλογό μου στο κλασικό γυμνάσιο του Ignatiuscollege Mathieu Linders, μαθητή του D.C. Hesseling. Στα μαθήματα των αρχαίων μας έδινε πότε πότε δείγματα της γλώσσας της σημερινής Ελλάδας. Τα νέα ελληνικά τα είχε μάθει στο ταξίδι του στην Ελλάδα το 1920, όπου είχε γνωριστεί με τον Παλαμά και άλλους σύγχρονους λογοτέχνες. Στη βιβλιοθήκη του είχε μ.ά. βιβλία του Παλαμά με προσωπική αφιέρωση και την πλήρη σειρά της Νέας Εστίας. ↩

  2. Μ.Ι. Μανούσακας, Η κρητική λογοτεχνία κατά την εποχή της Βενετοκρατίας, Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1965.  ↩

  3. A.F. van Gemert, Marinos Falieros en zijn beide liefdesdromen. Academisch proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor in de Letteren aan de Universiteit van Amsterdam (Διδακτορική διατριβή), A.M. Hakkert, Άμστερνταμ 1973, 125-63. Ελληνική έκδοση, αναθεωρημένη: Μαρίνου Φαλιέρου Ερωτικά όνειρα. Κριτική έκδοση με εισαγωγή, σχόλια και λεξιλόγιο Arnold van Gemert [Βυζαντινή και Νεοελληνική Βιβλιοθήκη 4], Μορφωτικό Ίδρυμα Έθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1980 (2η έκδοση [με επίμετρο], Αθήνα 2006). ↩

  4. W.F. Bakker-A.F. van Gemert, «The Ρίμα Παρηγορητική of Marinos Phalieros», στο: W.F. Bakker – A.F. van Gemert – W.J. Aerts (εκδ.), Studia byzantina et neohellenica neerlandica, Leiden, 74-195. ↩

  5. Βλ. την έκθεση πεπραγμένων του 1974 του διευθυντή του Ελληνικού Ινστιτούτου Βενετίας, καθ. Μ.Ι. Μανούσακα, στα Θησαυρίσματα 11 (1974), 370-71. ↩

  6. Και πράγματι, όπως απέδειξα στη μελέτη μου (A.F. van Gemert, «The Cretan Poet Marinos Falieros», Θησαυρίσματα 14 (1977), 7-70) η έρευνα στα Κρατικά Αρχεία της Βενετίας, στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη και τη βιβλιοθήκη-αναγνωστήριο του Ελληνικού Ινστιτούτου καρποφόρησε. Τόσο το αρχειακό υλικό όσο και η φιλολογική έρευνα απέδειξαν πλέον πως τα έργα γράφτηκαν από τον βενετό ευγενή Marin Falier, γιο του Μάρκου (± 1395-1474). Όχι μόνο η σταδιοδρομία του ιδίου όσο και τα στοιχεία για τη γυναίκα του Φιορέντζα ('Αθούσα' στο ποίημά του Ιστορία και όνειρο) και τον φίλο του Μπενεντέτο Νταμουλή/da Molin ταιριάζουν μόνο με αυτό το πρόσωπο, και όχι με τον έγγονό του του 1500. Και από λογοτεχνική άποψη τα ποιήματά του αποπνέουν την ατμόσφαιρα της εποχής στην αρχή του 15ου αι. ↩

  7. Μανούσακας 1965, 19, υποσημ. 1: 'Τέλος, μερικές ενδείξεις αρχειακών εγγράφων (που ελπίζω να τις παρουσιάσω κάποτε) τον τοποθετούν (αν πρόκειται γι᾽ αυτόν και όχι για ομώνυμό του) σε πολύ παλιότερη ακόμη εποχή'. ↩

  8. Μ.Ι. Μανούσακας-A.F. van Gemert, «Ο δικηγόρος του Χάντακα Στέφανος Σαχλίκης ποιητής του ΙΔ´ και όχι του ΙΕ´ αιώνα», στο: Πεπραγμένα του Δ᾽ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (Ηράκλειο 1976), τόμος Β, Αθήνα 1981, 215-31. ↩

  9. A.F. van Gemert, «Ο Στέφανος Σαχλίκης και η εποχή του», Θησαυρίσματα 17, 36-130. ↩

  10. Μελέτες για Κρητικούς κυρίως ποιητές, όπως ο Μοσχολέων Θεολογίτης (1982-83), Λεονάρδος Ντελλαπόρτας (1987), Εμμανουήλ Λιμενίτης (1984, 1990 κ.ά.) , περ-Ανδρέας Σκλέντζας (1988), Μπεργαδής (1986, 1993 κ.ά.), Ιωάννης Πικατόρος (1992, 1993 κ.ά.) και Μαρίνος Φαλιέρος (1977, 1980 κ.α.). ↩

  11. Τεύχη 13 (1979) – 34 (1991). ↩

  12. W.F. Bakker – A.F. van Gemert, «Οι διαθήκες του κρητικού νοταρίου Αντωνίου Γιαλέα (1529-1532)», Κρητολογία 6 (1978), 5-90. ↩

  13. Wim Bakker – Arnold van Gemert, Μανόλης Βαρούχας Νοταριακές πράξεις . Μοναστηράκι Αμαρίου (1597-1613), Ρέθυμνο 1987. ↩

  14. W.F. Bakker – A.F. van Gemert, Ιστορία του Βελισαρίου. Κριτική έκδοση των τεσσάρων διασκευών με εισαγωγή, σχόλια και γλωσσάριο, [Βυζαντινή και Νεοελληνική Βιβλιοθήκη 6], Αθήνα 1988 (2η έκδοση με επίμετρο, Αθήνα 2007). ↩

  15. W.F. Bakker – A.F. van Gemert, Η Θυσία του Αβραάμ. Κριτική έκδοση με εισαγωγή, σχόλια και λεξιλόγιο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1996. ↩

  16. Wim Bakker-Arnold van Gemert (επιμ.), Proceedings of the Symposium Η κρητική λογοτεχνία στο κοινωνικό και ιστορικό της πλαίσιο. Amsterdam 19-21 June 1997 in honour of Wim Bakker*, Cretan Studies 6 (1997).  ↩

  17. Wim F. Bakker-Arnold F. van Gemert, Θρήνος εις τα Πάθη και την Σταύρωσιν του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού ποιηθείς παρά του ευγενεστάτου άρχοντος κυρού Μαρίνου του Φαλιέρου. Κριτική έκδοση. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2002. ↩

  18. Wim Bakker – Arnold van Gemert, σε συνεργασία με τον Walter Brokkaar (επιμ.), Ρίμα θρηνητική εις τον πικρόν και ακόρεστον Άδην. Ποίημα κυρ-Ιωάννου Πικατόρου εκ πόλεως Ρηθύμνης. Κριτική έκδοση, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2008. ↩

  19. Arnold van Gemert – Wim Bakker (επιμ.), Μαρίνος Φαλιέρος, Λόγοι διδακτικοί του πατρός προς τον υιόν [Παλιότερα κείμενα της νεοελληνικής λογοτεχνίας 6], Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), Θεσσαλονίκη 2014. ↩

  20. Στην αρχή της δεκαετίας του '80 το διδακτικό και ερευνητικό του προσωπικό αποτελούνταν από τους καθηγητές Wim Bakker και Jean-Louis van Dieten και τους επιμελητές Walter Brokkaar, Κώστα Δημάδη, Lida van Dijk-Wittop Koning και Arnold van Gemert. Και μας παραστέκονταν φοιτητές βοηθοί, όπως μ.ά. η Marietje Wennekendonk-Visser και ο Wim Oudshoorn, και μια στρατιά απο εθελοντές: Ems Swaan-Baarslag, Mimi Jacobs, Totoula van Gemert-Kaimaki, Cok Sloot, Arda Tummers, Anja Saris και Daniel Koster.  ↩

  21. Ν.Μ. Παναγιωτάκης, «Μελετήματα περί Σαχλίκη», Κρητικά Χρονικά 27 (1987), 7-58. ↩

  22. Arnold van Gemert, «Η παράδοση και η έκδοση των έργων του Στέφανου Σαχλίκη», στο: Elizabeth Jeffreys-Michael Jeffreys (εκδ), Neograeca Medii Aevi V. Αναδρομικά και προδρομικά. Approaches to Texts in Early Modern Greek. Papers frοm the conference Neograeca Medii Aevi V, Exeter College, University of Oxford, September 2000, Oxford, 411-26. ↩

  23. Γ.Κ. Μαυρομάτης, «Ο Στέφανος Σαχλίκης στα κατάλοιπα του Ν.Μ. Παναγιωτάκη και οι προοπτικές για μια κριτική έκδοση», αυτ., 447-57.  ↩

  24. Prof. Dr Arnold van Gemert-Prof. Dr Marc Lauxtermann (συντονιστές), Prisma Groot Woordenboek Nederlands-Nieuwgrieks=Prisma Μεγάλο ολλανδο-ελληνικό λεξικό /Prisma Μεγάλο Ελληνο-ολλανδικό λεξικό = Prisma Groot Woordenboek Nieuwgrieks-Nederlands, Houten 2008. ↩

  25. Arnold F. van Gemert (εκδ.), Zuane Longo publicus notarius Candide et Rethimi. Συμβολαιογραφικές Πράξεις Ρέθυμνο 1487-1490, Χάνδακας 1496-1511/12, Διαθήκες Χάνδακας 1479-1480, Ρέθυμνο 1487. Τόμος Α´ Οι πράξεις Ρεθύμνου (Ρ1-194), Οι πράξεις Χάνδακα, Οι διαθήκες Χάνδακα και Ρεθύμνου. [Βενετικές πηγές της κρητικής ιστορίας – 12], Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο 2017. Η Βικελαία Βιβλιοθήκη υποσχέθηκε ότι θα εκδώσει όλα τα έγγραφα και με ψηφιακή μορφή. ↩

  26. Arnold van Gemert-Γιάννης Μαυρομάτης, «Η συνοπτική και κριτική έκδοση των ποιημάτων του Στέφανου Σαχλίκη – Παρατηρήσεις στον τρόπο εργασίας του ποιητή», στο: Στ. Κακλαμάνης-Αλ. Καλοκαιρινός (επιμ.), Χαρτογραφώντας τη δημώδη λογοτεχνία (12ος-17ος αι.). Πρακτικά του 7ου διεθνούς συνεδρίου Neograeca Medii Aevi (Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών], Ηράκλειο 2017, 217-228. ↩

  27. Γιάννης Κ. Μαυρομάτης-†Νικόλαος Μ. Παναγιωτάκης, Στέφανος Σαχλίκης. Τα ποιήματα. Χρηστική έκδοση με βάση τα τρία χειρόγραφα. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2015. ↩

  28. Arnold van Gemert – Γιάννης Μαυρομάτης, «Η «Βουλή των πολιτικών» και η (χειρόγραφη) παράδοσή του. Ταξίδια στον χώρο και τον χρόνο», στο: Πεπραγμένα του 12ου Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (Ηράκλειο, 21-25 Σεπτεμβρίου 2016), τμήμα Β, Βυζαντινών και μέσων χρόνων), Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, Ηράκλειο 2019, 1-8. (https://12iccs.proceedings.gr/el/proceedings/category/38/33/879).  ↩

  29. Τη δεύτερη μορφή όλων των κειμένων με αναλυτικό σχολιασμό, τον ενημερωμένο πίνακα λέξεων και στοιχεία που είχα συλλέξει και ενότητες που είχα συντάξει για τα διάφορα κεφάλαια της Εισαγωγής της έκδοσης. ↩