Η επιδημία πανούκλας στη Ρόδο

Στη μνήμη του οικογενειακού μας φίλου Μιχάλη Μαριά
Ροδίτη, μαθηματικού και λάτρη του κάθε ωραίου
(του λόγου, του κρασιού, του αγώνα)

Πηγές για τη χρονολογία της επιδημίας πανούκλας1

Το Θανατικόν της Ρόδου,2 είναι ένα ομοιοκατάληκτο ποίημα γραμμένο από τον Ροδίτη ποιητή Εμμανουήλ Λιμενίτη. Περιγράφει μ.ά. και την επιδημία πανούκλας του τέλους του 15ουαι., που την έζησε ο ίδιος. Στο μοναδικό χειρόγραφο του έργου, τον Parisinus graecus 2909 (στο εξής Π),3 προτάσσεται στο ποίημα ο παρακάτω ανομοιοκατάληκτος πρόλογος4:

Χιλιοστώ τω έτει τε τετρακοσιοστῶ τε 1
συν άλλοις ενενήκοντα και οκτώ πληρεστάτοις
θνήσις και μόρος εκ Θεού και παίδευσις η εκ τούτου
θανατικόν επέσωσεν εις το νησίν της Ρόδου·
και ήρχισεν από μηνός αυτού του Οκτωβρίου. 5
κι εκράτει μήνας είκοσι η λοίμη του θανάτου,
κυριαρχούντος τοιγαρούν, μεγαλομαστορούντος
φρα-Πέτρου τε δε Αβουσσών, έτι και γκαρδινάλου
δε Σαντο¬Ανδριάνου τε και ο αυτός Φρατζόρζης.
Καθέδρας αποστολικής της μητροπόλεως Ρόδου 10
ήτον ο αγιότατος ο σοφός Μητροφάνης,
αρχιερεύς πανάρετος, καλός μητροπολίτης·
εν τώδε τω θανατικώ και αυτός απεβίω.
Αλλά γε και το ποίημα και όσα διαστίχου
εγράφησαν, βαβαί παπαί, διά το θανατικόν της Ρόδου, 15
Εμμανουήλ ο γράψας είν᾽, ακμή και ο ποιήσας,
Γεωργηλλάς ακούεται, Λιμενίτης το επίκλιν.
`

Από τον Αδαμάντιο Κοραή5 ως τώρα όλοι οι μελετητές και εκδότες δέχτηκαν ως χρονολογία του ξεσπάσματος της επιδημίας τον Οκτώβριο του 1498. Βασίζονται στους στ. 1-5 του προλόγου. Την ίδια ημερομηνία δίνει και η χρονολογία, που διαβάζεται αμέσως μετά τον τίτλο (,α υ στ η΄, μηνί Οκτωμβρίου). Η χρονολογία έχει όμως προστεθεί από άλλο χέρι.6

Το Θανατικόν τυχαίνει να είναι η μόνη ως τώρα γνωστή πηγή για την έκρηξη αυτής της επιδημίας πανούκλας στη Ρόδο. O Κωστής7 δίνει βέβαια για το 1498 και άλλες δύο πηγές που αναφέρουν επιδημίες στον ελληνοτουρκικό χώρο. Αλλά η μία πηγή, ο Belin,8 περιλαμβάνει την αόριστη πληροφορία πως επί εννέα συνεχή χρόνια μαινόταν μια επιδημία σ᾽ όλη την Τουρκία. Η άλλη πηγή9 αναφέρει τον Λιμενίτη και την πανούκλα της Ρόδου, αλλά αφορά κυρίως την Πελοπόννησο (Κωστής, 339). Για τα νησιά του Αιγαίου ή τα Δωδεκάνησα ο Κωστής δε διαθέτει άλλες μαρτυρίες για το 1498 ή τα επόμενα χρόνια 1499 ή 1500.

Στους μελετητές διέφυγε μέχρι τώρα η μαρτυρία του Giacomo Bosio (1544–1627). Ο Bosio είναι συγγραφέας της πρώτης μεγάλης ιστορίας του Τάγματος των Ιωαννιτών ιπποτών. Ως Ιωαννίτης ιππότης και επίσημος ιστορικός του Τάγματος του Αγίου Ιωάννη είχε πρόσβαση στα επίσημα αρχεία του Τάγματος.10 Στην Ιστορία του πραγματεύεται την περίοδο που το Τάγμα είχε ακόμα έδρα τη Ρόδο στον πρώτο τόμο, που εκδόθηκε στη Ρώμη το 1592.

Διαθέτουμε επομένως εκτός από το ίδιο το Θανατικόν της Ρόδου και το χειρόγραφο Π και άλλη πηγή για την επιδημία πανούκλας στη Ρόδο:

  1. Η χρονολογία που προστέθηκε στον τίτλο μετά την ολοκλήρωση του χειρογράφου. Ο γραφέας της θα βασίζεται στα στοιχεία που δίνει ο πρόλογος. Δεν οφείλεται στον γραφέα του χειρογράφου, αλλά μάλλον σε κάποιον διορθωτή ή επιμελητή της οριστικής μορφής του κώδικα.
  2. Ο πρόλογος, στ. 1-17. Ο γραφέας του πρέπει να είχε μπροστά του είτε μια μορφή του Θανατικού της Ρόδου πληρέστερη από όσο σώζεται σήμερα ή μια πιο λόγια πηγή, όπου βρήκε μ.ά. τη χρονολογία και διάφορα επιπλέον στοιχεία για τον Μεγάλο Μάγιστρο και τον μητροπολίτη Μητροφάνη.
  3. Το καθεαυτό Θανατικόν της Ρόδου και ειδικά οι στίχοι 270-371.
  4. Η Ιστορία του Τάγματος των Ιωαννιτών του Giacomo Bosio.

Η αρχή και η διάρκεια του λοιμού

Οι τέσσερις πηγές δίνουν τα παρακάτω στοιχεία για την αρχή, το τέλος και τη διάρκεια του λοιμού:

Πηγές έτος ξεκίνημα τέλος διάρκεια
χρονολογία 1498 τον Οκτώβριο – –
πρόλογος 1498(;) τον Οκτώβριο – 20 μήνες
Λιμενίτης – (πριν) τον χειμώνα; 24 Ιουνίου ‘εδιχρονίσαμε’
Bosio 1499 21 Δεκεμβρίου τέλη Ιουνίου 1500 6 μήνες

Ο Bosio για επιδημία πανούκλας στη Ρόδο δε μιλάει τον Οκτώβριο του 1498 (τόμ. 1, σ. 437) ούτε τους επόμενους μήνες. Mόλις στις 21 Δεκεμβρίου 1499, περισσότερο από έναν χρόνο αργότερα, αφηγείται πως ανακάλυψαν πως ορισμένα σπίτια στην πόλη βρέθηκαν μολυσμένα από την πανούκλα (alcune case infette dal Peste). Η αρρώστια είχε ήδη διαδοθεί σε κάποια γειτονιά. Ο Μέγας Μάγιστρος αμέσως έδωσε εντολή όσοι κάτοικοι είχαν μολυνθεί να μεταφερθούν έξω από τα τείχη και να συγκεντρωθούν σε ένα απομακρυσμένο χώρο (τα ίδια μέτρα λαμβάνει και σύμφωνα με το Θανατικόν 292 κ.ε., 326 κ.ε.). Έλαβε επίσης διάφορα άλλα μέτρα για να διαφυλάξει την πόλη από την επιδημία και να απομονώσει το νησί με συνεχείς περιπολίες. Και κατά τους πρώτους μήνες του 1500 ο Bosio μιλάει σε διάφορα σημεία για την διάδοση του λοιμού11 και την πολιτική του Μεγάλου Μαγίστρου να συνεχίσει την πολιτική απομόνωσης του νησιού. Την τελευταία μέρα του Σεπτέμβρη κηρύσσεται επίσημα το τέλος της επιδημίας, αφού επί τρεις μήνες δεν είχε πεθάνει κανείς από το λοιμό. Κατά το τέλος Ιουνίου πρέπει να είχε σταματήσει λοιπόν ο λοιμός. Κράτησε επομένως περίπου έξι μήνες, από τον Δεκέμβριο του 1499 ως το τέλος Ιουνίου του 1500.12

Ο Λιμενίτης στο καθεαυτό ποίημά του γνωρίζει δύο εκδοχές ως προς το ξεκίνημα και την εξάπλωση της επιδημίας. Και οι δύο αναφέρονται σε συγκεκριμένα πρόσωπα της κοινωνίας της πόλης. Ο πρώτος που μολύνθηκε ήταν ο παπάς Τσίτσουλας (στ. 264). Το κακό δεν ξεκίνησε λοιπόν από τον Τσαγκαρόλο (στ. 266-83). Αυτός ήταν υπεύθυνος για τη μεγάλη διάδοση της αρρώστιας.13 Μολύνθηκε σε κάποιο ξένο καράβι, που θα ήλθε από τα μέρη της Μικράς Ασίας και άραξε στον Λάκκο14. Το πλοίο απέφυγε να μπει στο μεγάλο εμπορικό λιμάνι της Ρόδου. Ο ανόητος είδε το πλήρωμα μολυσμένο, και παρ᾽ όλα αυτά άρπαξε διάφορα δικά τους ρούχα. Έτσι μετέδωσε την αρρώστια και τον θάνατο στο σπίτι του και σε όλη την γειτονιά του. Μήνα ή χρόνο δε μνημονεύει ο Λιμενίτης.

Με βάση την περαιτέρω περιγραφή του λοιμού από τον Λιμενίτη μπορεί κανείς να βγάλει συμπεράσματα από δύο στοιχεία:

  1. Ο λοιμός πρέπει να ξεκίνησε (λίγο πριν) τον χειμώνα, πριν διακοπεί η ναυσιπλοΐα λόγω κακοκαιρίας. Όποιος διαβάσει προσεκτικά την περιγραφή του κυρίως λοιμού (στ. 270-377), διαπιστώνει πως μετά την εξάπλωση του λοιμού στη γειτονιά του Τσαγκαρόλου (270-89) ακολούθησαν αμέσως δραστικά μέτρα του Μεγάλου Μαγίστρου και προσευχές των πιστών (στ. 290-301). Όταν αυτά δεν είχαν αποτέλεσμα, ο Μέγας Μάγιστρος έβγαλε αμέσως επιπλέον ηθικές και διοικητικές διαταγές (302-35), που είχαν σκοπό μέσα σε τρεις μήνες (στ. 316) να εξυγιανθεί η δικαιοσύνη και ο κόσμος να αφήσει την αμαρτωλή του ζωή. Όλα αυτά είχαν ως αποτέλεσμα στο τέλος να τους λυπηθεί ο Θεός και ο Χάρος να σταματήσει το μακελειό του (στ. 360-65). Ο λοιμός σταμάτησε τον Ιούνιο όταν άρχισαν οι ζέστες (στ. 366-67). Πρέπει να εννοεί τον πρώτο Ιούνιο μετά την έκρηξη της πανούκλας. Την ίδια περίπου ημερομηνία με τον Bosio δίνει και ο Λιμενίτης (στ. 372-373), 24 Ιουνίου, στη γιορτή του Προδρόμου. Η επιδημία κράτησε επομένως, σύμφωνα με το Θανατικόν, από τον Δεκέμβριο (;) ως και τον Ιούνιο, έξι μήνες συν ενδεχομένως κάποιο χρονικό διάστημα του 1499.15 Αλλά είκοσι μήνες, δηλ. ολόκληρο καλοκαίρι και δεύτερο χειμώνα, σίγουρα δεν κράτησε σύμφωνα με την αφήγηση του Λιμενίτη.

  2. Άλλη πληροφορία για τη διάρκεια του λοιμού βρίσκεται προς το τέλος της περιγραφής, εκεί όπου ο Λιμενίτης συγκρίνει τη σύγχρονή του επιδημία με τον λοιμό που χτύπησε το λαό του Ισραήλ επί Δαβίδ. Τότε σταμάτησε ο λοιμός απότομα ύστερα από τρεις μέρες και τρεις ώρες χάρη στη δημόσια μετάνοια που έδειξε ο Δαβίδ (στ. 352-53):

εδιάβη το θανατικόν, έπαυσε και η λοίμη,
κι ημείς εδιχρονίσαμεν. Τί τούτο, πώς εγίνη;

Η σημασία του ‘εδιχρονίσαμεν᾽ του στίχου 353 επιδέχεται δύο ερμηνείες. Ο Henrich, βασιζόμενος στον Πρόλογο, μεταφράζει ‘εμείς συμπληρώσαμε από τότε δύο χρόνια’ (δηλ. Οκτώβριο 1498 – Ιούνιο 1500). Και το Λεξικό του Κριαρά δίνει την ίδια ερμηνεία ή αντίστροφα. Το ‘εδιχρονίσαμεν’ μπορεί όμως εξίσου καλά να σημαίνει: ‘εμείς μπήκαμε/είμαστε ήδη στο δεύτερο χρόνο’, δηλ. 1499 και 1500. Έτσι ερμηνεύεται το ρήμα ‘διχρονίζω’ και στο Μέγα Λεξικόν του Δημητράκου.

Ο Bosio και ο Λιμενίτης συμφωνούν λοιπόν για τα μέτρα του Μεγάλου Μαγίστρου και για το τέλος του λοιμού στα τέλη Ιουνίου, ύστερα από έξι-εφτά μήνες περίπου, 1499 αν ακολουθήσουμε τη χρονολογία μετά τον τίτλο και την καθιερωμένη ερμηνεία του προλόγου, 1500 σύμφωνα με τον Bosio.

Η ερμηνεία του ‘και οκτώ πληρεστάτοις’

Την πληροφορία για την εξάπλωση του λοιμού το έτος 1498 θα την άντλησαν η πρόσθετη χρονολογία και η χρονολογία στο δεξί περιθώριο, από τους πρώτους στίχους του προλόγου:

Χιλιοστώ τω έτει τε τετρακοσιοστώ τε
συν άλλοις ενενήκοντα και οκτώ πληρεστάτοις

Οι στίχοι σίγουρα δεν πρέπει να μεταφραστούν ως ᾽Το έτος 1498′, όπως τους αποδίδει ο πρόσφατος εκδότης. Ο συντάκτης του προλόγου εκφράζεται συνειδητά με εξεζητημένη ακρίβεια: Το έτος χίλια και τετρακόσια συν άλλα ενενήντα και οκτώ χρόνια συμπληρωμένα. Το έτος 1498 είχε ήδη ολοκληρωθεί όταν έφτασε ο λοιμός στην Ρόδο. Το 1499 ενέσκηψε λοιπόν.16 Ο απόλυτος υπερθετικός ‘πληρέστατος’ χρησιμοποιείται και σε άλλα κείμενα με τη σημασία ‘ολοκληρωμένος/όλόκληρος’.17 Εμείς οι μελετητές αδικήσαμε τον συντάκτη με την παρερμηνεία μας.

Με την ερμηνεία αυτή δε διαφέρουν ο πρόλογος και ο Bosio ως προς τη χρονολογία της πρώτης εμφάνισης της επιδημίας πανούκλας στην πόλη της Ρόδου. Αυτή έγινε το 1499.18 Αφού οι δυο πηγές συμφωνούν για την αρχή και το τέλος του ‘θανατικού’, ο στίχος 6 του προλόγου για τη διάρκεια του λοιμού

κι εκράτει μήνας είκοσι η λοίμη του θανάτου

πρέπει να είναι συνέπεια παρερμηνείας των στίχων 1-2 και επομένως παρέμβλητος. Προστέθηκε από άλλον γραφέα, διαφορετικό από τον συντάκτη του προλόγου, που ήξερε πως η επιδημία σταμάτησε τον Ιούνιο του 1500. Ο στίχος έτσι και αλλιώς είναι ύποπτος. Εκτός από τον παρατατικό ‘εκράτει’ αντί για ‘εκράτησε’ παραξενεύει και η απόλυτη μετοχή ενεστώτα ‘κυριαρχούντος …’ (στ. 7-9). Τέτοιος χρονικός προσδιορισμός κανονικά συνδέεται με την αρχή της επιδημίας (στ. 5) και όχι με τη διάρκεια που εκφράζεται στο στ. 6.

Ο υπόλοιπος πρόλογος

Ο ποιητής

Τα στοιχεία για το όνομα του ποιητή τα δίνει ο προλογος στο τρίτο πρόσωπο πληθυντικού (στ. 14-17), ενώ ο ποιητής στο έργο του δεν είναι φειδωλός με αυτοβιογραφικά στοιχεία στο πρώτο πρόσωπο. Ο συντάκτης του προλόγου ίσως να τα άντλησε από το ίδιο το Θανατικόν. Ο ποιητής αυτοσυστήνεται ως ‘Μανόλης Λιμενίτης’ (στ. 183). Στον πρόλογο του ποιήματος παρουσιάζεται, πιο ταιριαστά με το λογιότερο ύφος του κειμένου, με το βαφτιστικό του ‘Εμμανουήλ’ και το επώνυμο ‘Λιμενίτης’. Και το δεύτερο19 μικρό όνομα ‘Γεωργηλλάς’, που τόσο προβληματίζει τον πρόσφατο εκδότη,20 βασίζεται στο κείμενο του Θανατικού στ. 195:

αφήκε εμέ, τον Γεωργηλλάν, και Γεώργη, τον υιόν μου

Ο Henrich ερμηνεύει τον στίχο διαφορετικά. Πιστεύει πως ο ποιητής με τον στίχο αυτό εννοεί πως τρεις άντρες επέζησαν του λοιμού: ο ίδιος ο ποιητής, ο πατέρας του, ο Γεωργηλλάς, και ο γιος του, ο Γεώργης. Η εκδοχή αυτή εκ των πραγμάτων αποκλείεται από τη στιγμή που ο ίδιος ο αφηγητής στον στ. 193 έμμεσα είχε δηλώσει πως δε ζούσε πια ο πατέρας του:

Και έζησεν η μάνα μας δια να δεχθεί τα βάρη.

Το ότι ο πατέρας του ποιητή λεγόταν πράγματι ‘Γεώργιος’ ή ‘Γεωργηλλάς’ υποστηρίζεται και από τον επίλογο, όπου ο αφηγητής προσδιορίζεται ως ‘γιος του Γεωργηλλά’ (στ. 642) και έμμεσα από το όνομα του εγγονού του.

Ο Μέγας Μάγιστρος

Ο Bosio επιβεβαιώνει και άλλα στοιχεία του Προλόγου (στ. 7-9), που βρίσκονται και στο ίδιο το Θανατικόν.

Στα χρόνια του λοιμού ο Pierre d’Aubusson, καρδινάλιος του Sant’ Adriano, ήταν πράγματι Mέγας Mάγιστρος (1476-1503). Ενώ ο Λιμενίτης τον αποκαλεί ‘φρα-Πέρον (μήπως φρα-Πιέρον) δε Αβουσσών και μέγα γαρδινάλη’ (στ. 307), στον πρόλογο επισημοποιείται σε ‘φρα-Πέτρο’ και ‘γκαρδινάλης’. Το ότι ήταν Φρατζό(ρ)ζης (στ. 9), δηλ. Φραντσέζος, το διαψεύδει ο Bosio. Το τάγμα των Ιωαννιτών ήταν οργανωμένο σε ᾽γλώσσες’. Ο d’Aubusson οργανωτικά δεν ανήκε στη ‘γαλλική γλώσσα’, αλλά στη γλώσσα της Auvergne’. Ένας σύγχρονος με τον d’Aubusson Ροδίτης θα ήξερε τη διαφορά και δε θα έγραφε ποτέ την ανακρίβεια πως ήταν Γάλλος.

Ο ορθόδοξος μητροπολίτης Ρόδου Μητροφάνης

Το όνομα του ορθόδοξου μητροπολίτη Ρόδου (στ. 10-13)21 δεν απαντά στη σημερινή μορφή του Θανατικού. Ο συντάκτης του προλόγου βρήκε την πληροφορία, που τη δίνει και ο Bosio, είτε σε πληρέστερη μορφή του Θανατικού ή αλλού. Από το 1471 ο Μητροφάνης ήταν όρθόδοξος μητροπολίτης.22

Ο Fedalto 1988,23 βασιζόμενος στη μελέτη του Τρ. Ευαγγελίδη, 24 παραθέτει για τα σχετικά χρόνια τους εξής μητροπολίτες Ρόδου:

Metrophanes 1471-1498

Metrophanes 1498-1511

Την πληροφορία για τον θάνατο του Μητροφάνη το 1498 πρέπει να την άντλησε ο Ευαγγελίδης από τον πρόλογο του Θανατικού, έργο το οποίο είχε εκδώσει ο ίδιος το 1914. Στην υποσημείωση 2 παραθέτει τα εγκωμιαστικά λόγια του προλόγου για τον Μητροφάνη (στ. 11-12). Για τον δεύτερο Μητροφάνη ο Ευαγγελίδης δε δίνει καμία πηγή.9 Και μετά το 1499 ή 1500 πηγές θα αναφέρουν το όνομα του Μητροφάνη ως μητροπολίτη.

Ο θάνατος ωστόσο του μητροπολίτη Ρόδου Μητροφάνη (στ. 13) στα χρόνια της επιδημίας (όχι το 1498, αλλά το 1500) δεν επιβεβαιώνεται από τον Bosio. Από το 1498 ως και το 1501 περιγράφει με κάθε λεπτομέρεια τη δραστηριότητα του Μεγάλου Μαγίστρου εκείνα τα χρόνια και γενικότερα τη συνεχή προσπάθειά του να διατηρήσει την ισορροπία δυνάμεων στον ευρύτερο χώρο των ενδιαφερόντων του Τάγματος. Για τον θάνατο του Μητροφάνη δεν αναφέρει λέξη. Μόλις τον Οκτώβριο του 1511 (Bosio I, 495–496) δίνει τη μαρτυρία πως κατά την εκλογή του διαδόχου του εκλιπόντος μητροπολίτη, χωρίς να αναφέρει το όνομά του, εφαρμόστηκε για πρώτη φορά ο καινούργιος τρόπος διορισμού του ορθόδοξου μητροπολίτη σύμφωνα με τον κανονισμό που είχε θεσπιστεί το 1474.

Μετά την εκλογή του Μητροφάνη ως μητροπολίτη Ρόδου το 1471 δημιουργήθηκε οξεία διαφωνία ανάμεσα σ᾽ αυτόν και τον καθολικό αρχιεπίσκοπο Ρόδου σχετικά με την εκκλησιαστική δικαιοδοσία, την αποδοχή της ένωσης των εκκλησιών και την αναγνώριση των αποφάσεων της Συνόδου Φεράρας-Φλωρεντίας.25 Την πρώτη Ιουλίου 1474 συμφώνησαν ο Μητροφάνης και ο καινούργιος καθολικός αρχιεπίσκοπος Κολοσσού/Ρόδου Julianus Ubaldini (20.09.1473-1475) στο μέλλον κατά την εκλογή του καινούργιου μητροπολίτη ένα σώμα 33 ορθόδοξων εκλεκτόρων να επιλέγει τρεις υποψήφιους ορθόδοξους ιερείς που θα πληρούσαν τις προϋποθέσεις. Έπειτα ο Μέγας Μάγιστρος, που είχε το δικαίωμα να διορίζει μητροπολίτες (το λεγόμενο ius patronatus), θα εξέλεγε έναν από τους τρεις, μια εκλογή που θα ενέκρινε έπειτα υποχρεωτικά και ο ρωμαιοκαθολικός αρχιεπίσκοπος Κολοσσού/Ρόδου.

Τον Οκτώβριο του 1511 ο Μέγας Μάγιστρος εξέλεξε από τους τρεις υποψήφιους που είχαν προκριθεί τον ιερομόναχο της μονής του Σινά, Ελύμη (παρανάγνωση μάλλον του Climi, Κλήμη). Αυτός, πριν από την εκλογή του, υποσχέθηκε, ενώπιον του Μεγάλου Μαγίστρου και του καθολικού αριχεπισκόπου, να δεχτεί την ένωση των εκκλησιών και τις άλλες αποφάσεις της Συνόδου. Αφού και ο καθολικός αρχιεπίσκοπος Μάρκος26 επικύρωσε την εκλογή του, ήρθε η σειρά για τους εκλέκτορες και το ορθόδοξο ποίμνιο να υποδεχτούν τον Κλήμη για να ενθρονιστεί ως καινούργιος ορθόδοξος μητροπολίτης Ρόδου.27

Ο εμφατικός τρόπος με τον οποίο ο Bosio περιγράφει λεπτομερώς τη διαδικασία διαδοχής του εκλιπόντος μητροπολίτη, υπογραμμίζει πως ήταν η πρώτη φορά που εφαρμόστηκε ο καινούργιος κανονισμός του 1474.28 Απ᾽ αυτό συνάγεται ότι δεν είχε εφαρμοστεί ποτέ μέχρι τότε, και λοιπόν ούτε το 1498, μετά τον υποτιθέμενο θάνατο του Μητροφάνη κατά τη διάρκεια του λοιμού, ούτε, σύμφωνα με τον Bosio και την παραπάνω επιχειρηματολογία, κατά το 1499-1500 όταν μαινόταν ο πραγματικός λοιμός. Και αφού το όνομα ‘Μητροφάνης’ είναι πολύ σπάνιο και ακόμα σπανιότερο δύο διαδοχικοί μητροπολίτες να έχουν το ίδιο, και μάλιστα ασυνήθιστο, όνομα, επιβάλλεται κατά τη γνώμη μου να συμπεράνουμε πως δεν υπήρχε ποτέ δεύτερος Μητροφάνης μητροπολίτης Ρόδου.29 Και αυτή η πληροφορία του προλόγου είναι επομένως εσφαλμένη.

Συμπέρασμα

Εκτός από τα επιχειρήματα που προσκόμιζαν όσοι αμφισβητούσαν τη γνησιότητα του προλόγου (η πολύ πιο λόγια γλώσσα, η απουσία ομοιοκαταληξίας και η δήλωση της πατρότητας του ποιήματος στο τρίτο πρόσωπο πληθυντικού), η παραπάνω ανάλυση απέδειξε πως ο λεγόμενος ᾽πρόλογος’ δίνει σε τρία σημεία πληροφορίες που είναι αντίθετες με την ιστορική πραγματικότητα και τα περιεχόμενα του ίδιου του Θανατικού. Στη σημερινή του μορφή ο πρόλογος δεν ανήκει στο αρχικό ποίημα. Για να σώσει κανείς τον υπόλοιπο πρόλογο, θα έπρεπε να εξοβελίσει ως παρέμβλητους τους ύποπτους στίχους 6, το δεύτερο ημιστίχιο του στ. 9 και το στ. 13.

Η αρχή του Θανατικού της Ρόδου

Χωρίς αμφιβολία το ποίημα αρχίζει στην πραγματικότητα με τους σημερινούς στ. 18-2530:

Άρχοντες πλούσιοι και πτωχοί, μικροί τε και μεγάλοι, 1(18)
κι εσείς Αυθέντες Φρέρηδες, οπού ᾽σθε το κεφάλι,
τί ᾽τον εκείνο το κακόν, το μέγα και μυστήριον
και το πικρόν θανατικόν, το φοβερόν κριτήριον,
οπού ᾽λθε κι ηύρε την πτωχήν την Ρόδον την μισκίνα 5(22)
και έφα τους ανθρώπους της με λυμασμένην πείνα
κι εθέρισε τον ᾽πίσκοπον κι έκοψε τους παπάδες,
διακόνους κι εκκλησιαστικούς και τους ξαγορευτάδες 8(25)
…..;

Οι στίχοι 1-2 αποτελούν ακόμα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα του πώς αρχίζει ένα μεσαιωνικό ελληνικό αφηγηματικό ποίημα. Από το στ. 3 και μετά θα περίμενε κανείς μια φόρμουλα του τύπου ‘γρικήσετε τα λόγια μου’.31 Ο Λιμενίτης, αν έγραφε ένα τέτοιο ποίημα, θα ανέπτυσσε στο ροδίτικο ακροατήριο των αρχόντων και Ιωαννιτών Ιπποτών (Αυθέντες Φρέρηδες) το αντικείμενο της αφήγησης. Αντί γι᾽ αυτό παρουσιάζει μια μεγάλη σειρά από αναφωνήσεις με όσο το δυνατό πληρέστερη απαρίθμηση των θυμάτων και των συγγενών τους που επέζησαν (στ. 3/20 – 16/33). Τότε μόλις ακολουθεί η αποστροφή στους ακροατές με την παράκληση να κλάψουν και να θρηνήσουν. Και στη συνέχεια παρατηρείται συχνά η ίδια τάση προς πληρότητα και παρεκβάσεις (βλ. π.χ. στ. 38-74, 90-181 και ειδικά στ. 382 κ.ε.).

Όπως ταιριάζει μπροστά στο κοινό των Ιωαννιτών ο αφηγητής αρχίζει την απαρίθμηση με τα θύματα της επιδημίας στον ανώτερο και κατώτερο κλήρο της Ρόδου, με πρώτο και σημαντικότερο, όχι τους ίδιους τους Ιππότες, αλλά τον επίσκοπο. Ο στίχος αυτός στάθηκε πιθανότατα η αφορμή που ο συντάκτης του προλόγου παρανόησε το ‘᾽πίσκοπον’ και έγραψε πως ο μητροπολίτης Μητροφάνης πέθανε κατά τη διάρκεια του λοιμού. Αφού ο Μητροφάνης δεν ήταν θύμα του λοιμού, πρέπει ο Λιμενίτης να εννοεί είτε τον καθολικό αρχιεπίσκοπο Μάρκο32 ή κάποιον άλλο επίσκοπο, ορθόδοξο ή καθολικό.

Castricum, Απρίλης-Νοέμβρης 2020

  1. Ευχαριστώ τη Μαρία Καζανάκη-Λάππα, που διαβάζει κριτικά όλα τα άρθρα μου και με προφύλαξε από ένα σοβαρό λάθος. Η μαθήτριά μου Marjolijne Janssen μου υπέδειξε το άρθρο του Τσιάμη κ.ά. Την ευχαριστώ και για τις συζητήσεις που έχουμε για διάφορα γλωσσικά προβλήματα. ↩

  2. Χρησιμοποιώ την πρόσφατη χρηστική έκδοση με μετάφραση, σχόλια και κατατοπιστική εισαγωγή του G.–St. Henrich (επιμ.), Εμμανουήλ / Μανόλης Λιμενίτης, Το Θανατικόν της Ρόδου [Παλιότερα κείμενα της νεοελληνικής λογοτεχνίας 8], Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη], Θεσσαλονίκη 2015. Στο στ. 17 κράτησα τη γραφή του χειρογράφου. Σε ορισμένα δευτερεύοντα σημεία αποκλίνω από το κείμενό του. ↩

  3. Για πρόσφατη περιγραφή του Π βλ.: https://arnoldvangemert.com/Σαχλικικά/194/ ↩

  4. Η γνησιότητα του προλόγου έχει από παλιά αμφισβητηθεί. Τα κύρια επιχειρήματα για να απορρίψουν την πατρότητα του Λιμενίτη ήταν μ.ά. η πολύ πιο λόγια γλώσσα, η απουσία της ομοιοκαταληξίας και η αναφορά του ονόματος του ποιητή όχι στο πρώτο, αλλά στο τρίτο πρόσωπο ενικού. Ο A.F. van Gemert,«Ο Ρόδιος ποιητής Εμμανουήλ Λιμενίτης», στο Τιμητικός τόμος στη μνήμη Σταμάτη Καρατζά, Επιστημονική Επετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1990, 119-31, ειδ. 126–27 και Henrich 2015 υποστηρίζουνν τη γνησιότητά του. ↩

  5. Αδ. Κοραής, Άτακτα: Ήγουν παντοδαπών εις την αρχαίαν και την νέαν Ελληνικήν γλώσσαν αυτοσχεδίων σημειώσεων, καί τινων άλλων υπομνημάτων, αυτοσχέδιος συναγωγή, τόμ Β, Γλωσσογραφικής ύλης. ↩

  6. Στο δεξί περιθώριο στη δεύτερη αράδα του κειμένου αναγράφεται επίσης η χρονολογία 1498. Και οι δύο έχουν προστεθεί από άλλο χέρι, όπως παρατηρεί ο Henrich 2015, 58. ↩

  7. Κ.Π.Κωστής, Στον καιρό της πανώλης. Εικόνες από τις κοινωνίες της ελληνικής χερσονήσου 14ος-19ος αιώνας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1995, 332 και 339. ↩

  8. Μ. Belin, Essais sur l’histoire économique de la Turquie d’après les écrivains originaux, Paris 1865, 109. ↩

  9. Όπως και σήμερα, ήταν και τότε πολύ σπάνιο δύο διαδοχικοί μητροπολίτες ή επίσκοποι να έχουν το ίδιο όνομα. Ο καινούργιος μητροπολίτης δεν άλλαζε το μικρό όνομα όπως ο μοναχός, που με τον τρόπο αυτό δήλωνε πως εγκαταλείπει τα κοσμικά και απαρνιέται την προηγούμενη ζωή του. Ο μητροπολίτης κρατούσε το δικό του όνομα που είχε ως ιερέας ή ιερομόναχος. Από τον οικογενειακό κύκλο μου θυμάμαι τη σπάνια περίπτωση του Παντελεήμονος Β᾽, μητροπολίτη Θεσσαλονίκης μετά την πτώση της Χούντας. Αυτός όμως είχε πάρει ως μοναχός το μικρό όνομα του γέροντά του. ↩ ↩

  10. Jac. Bosio, Dell’ istoria della sacra religione ed illustrissima militia di San Giovanni Gierosolimitano, Stamperia Apostolica Vaticana, Roma, 1-3, 1592-1602. Συμβουλεύτηκα το αντίτυπο του Πανεπιστημίου του Άμστερνταμ. Για τη βιογραφία του Bosio, βλ. το σχετικό λήμμα στο Dizionario bibliografico Treccani. ↩

  11. Ο Τσιάμης (βλ. Costas Tsiamis κ.ά., «The Knights Hospitaller of Rhodes and the Black Death of 1498: a poetic description of the plague», Le Infezioni in Medicina 3 (2018), 283-294, ειδ. 290) συμπεραίνει πως από τα 28 άτομα της οικογένειας του Μανόλη Λιμενίτη επέζησαν μόνο η μητέρα του, ο ίδιος ο ποιητής, ο γιος του και πέντε ανίψια. Από τα 20 θύματα του λοιμού τα 13 ήταν παιδιά, ποσοστό όμοιο με τη θνησιμότητα σε μεσαιωνικές επιδημίες. ↩

  12. Ο Ν. Varlik, Plague and Empire in the Early Mediterranean World: the Ottoman experience 1347-1600, New York, Cambridge University Press 2015, 18, υπογραμμίζει πως οι επιδημίες δεν διαρκούσαν πολύ. Περιβαλλοντολογικές και κλιματολογικές συνθήκες (σχετική υγρασία και θερμοκρασία) επηρέαζαν το ξέσπασμα και τη διάρκεια μιας επιδημίας. Σε ζεστές πόλεις όπως η Αλεξάνδρεια η επιδημία συνήθως ξεκινούσε τον Ιανουάριο, κορυφωνόταν τον Απρίλιο και σταματούσε τον Ιούνιο/Ιούλιο. Πρβ. και τον Μαύρο Θάνατο στην Κρήτη: ξεκίνησε τον Δεκέμβριο του 1347 και σταμάτησε τον Ιούνιο του επόμενου χρόνου (βλ. https://arnoldvangemert.com/σαχλικικά/156/). ↩

  13. Πιστεύω πως έτσι λύνεται πιο ικανοποιητικά η φαινομενική αντίφαση ανάμεσα στους στ. 264 και 266. ↩

  14. Από τους ελληνικούς πορτολάνους που έχουν εκδοθεί κανένας δεν περιγράφει ταξίδι προς τη Ρόδο. Όλοι δίνουν μόνο αποστάσεις από τη Ρόδο για πλοία που έχουν προορισμό τη Συρία ή Αλεξάνδρεια. Βλ. A. Delatte, Les portulans grecs, Λιέγη-Παρίσι 1947 και Compléments Βρυξέλλες 1958. Στα νησολόγια δε βρίσκονται τα ονόματα μικρών τοποθεσιών ή γεωγραφικών λεπτομερειών. Τα γερμανικά προσκυνητάρια του τέλους του 15ου αι. (του Bernhard von Breydenbach του 1483-84, έκδοση 1486, και του Konrad Grünemberg του 1486 ή 1487) προσφέρουν θαυμάσια χαρακτικά της πόλης της Ρόδου και των δύο λιμανιών. Μήπως πρόκειται για μια από τις εσοχές στο παλιό δεύτερο λιμάνι του Αγίου Αντωνίου; Όπως και όπου και αν είναι, η τοποΘεσία ῾Λάκκος’ πρέπει να ήταν πολύ κοντά στην πόλη. ↩

  15. Βλ. και υποσημ. 11 και τις παρατηρήσεις του Varlik. ↩

  16. Για να εκφράσει την έννοια του ‘κατά τη διάρκεια’ ο Μανόλης Σκλάβος στο ομόθεμα ποίημα του Η συμφορά της Κρήτης, χρησιμοποιεί τη μετοχή ενεστώτα ‘τρέχοντας’. Στον πρόλογο, στ. 9-11, ο ποιητής, για να υπογραμμίζει πως ο σεισμός έγινε κατά τη διάρκεια του 1508 και κατά τη νύχτα των 29 προς τις 30 Μαΐου, λέει: ‘έτει εκ της σαρκώσεως Χριστού του ευεργέτη / χίλια πεντακόσια τρέχοντας οκτώ έτι / μηνός Μαΐου εικοσιεννιά και τρέχοντας οι τριάντα’. Το παράθεμα είναι από την καινούργια έκδοση: Μανόλης Σκλάβος, Της Κρήτης ο χαλασμός (Η συμφορά της Κρήτης), Τασούλα Μ. Μαρκομιχελάκη (επιμ.), [Παλιότερα κείμενα της ελληνικής λογοτεχνίας 7], Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), Θεσσαλονίκη 2014. ↩

  17. Πρβ. Πόλεμος της Τρωάδος (εκδ. Jeffreys), στ. 2639 ‘εμπρός παρά να διαβή πληρέστατος ο μήνας’ (πρβ. και στ. 203 ‘εμπρός παρά να διαβούν τρεις χρόνοι πληρεστάτοι’) και Αχιλληίδα Ν (εκδ. Smith), στ. 1899 ‘Εν έτεσιν ήδη τέσσαροις και δύο πληρεστάτοις’. Πρβ. και τη συχνή χρήση της μετοχής παρακειμένου ‘πληρωμένος’ με την ίδια σημασία στο Χρονικόν Μορέως, βλ. W.J. Aerts–H. Hokwerda, Lexicon on the Chronicle of Morea, Egbert Forsten, Groningen 2002, λ. πληρώνω. Ως παράδειγμα δίνουν ‘παρελθουσών γαρ των χρόνων εκατόν πληρωμένων’, Χρον. Μορ. 122 (Ρ). ↩

  18. Με την καινούργια χρονολόγηση λύνεται και η απορία του Τσιάμη κ.ά. 2018, 293 πώς είναι δυνατό ο Μέγας Μάγιστρος την ώρα που μαινόταν η πανούκλα, τον Μάρτιο και τον Μάιο του 1499, να έδωσε άδεια για πειρατικές επιδρομές στη Μικρά Ασία. Για την εικόνα της πόλης της Ρόδου του Konrad Grünemberg, βλ. σ. 291. ↩

  19. Για το φαινόμενο της πατρωνυμίας, βλ. van Gemert 1990, 123 και υποσημ. 21. Η αδερφή του Στέφανου Σαχλίκη, Ελένη, χήρα του Κυρίλλου Pantaleo, ρυθμίζει στη διαθήκη της μ.ά. και όσα αφήνει στον μοναχογιό της, Αντρέα, επονομαζόμενο Κύριλλο (A.F. van Gemert, «Ο Στέφανος Σαχλίκης και η εποχή του», Θησαυρίσματα 17, 1980, 36-130, ειδ. 79-82. Δεν αποκλείεται και ο Εμμανουήλ Λιμενίτης ως μοναχογιος ή στερνοπαίδι να πήρε, μετά το θάνατο του πατέρα του επιπλέον το μικρό όνομά του ‘Γεωργηλλάς’. ↩

  20. Henrich 2015, 30-35. ↩

  21. Μετά την απόλυτη μετοχή των στ. 7-9 (‘κυριαρχοῦντος…’), θα περίμενε κανείς πως οι γενικές στο στ. 10 αποτελούν την αρχή μιας όμοιας αρχαϊστικής σύνταξης. Αντί γι᾽ αυτό ακολουθουν στους στ. 11-12 διάφοροι προσδιορισμοί που με μεγάλη επιείκεια συνδέονται κάπως με τη γενική του στ. 10. ↩

  22. Για την ευρεία μόρφωση και τη συγγραφική δραστηριότητα του Μητροφάνη, βλ. Ζαχ. Τσιρπανλής, «Το Βυζαντινό εκκλησάκι της οσίας Μελούς στην Κω και το οικείο τοπωνύμιο», Δωδώνη 27, 1998, 23-42. ↩

  23. Giorgio Fedalto, Hierarchia ecclesiastica orientalis: series episcoporum ecclesiarum christianarum orientalium, τόμ. 1, Πάδοβα 1988, 204. ↩

  24. Τρ. Ευαγγελίδης, «Η εκκλησία Ρόδου», ΕΕΒΣ 6 (1929), 145-167, ειδ. 166. ↩

  25. Για τη διαμάχη, βλ. M. Le Quien, Oriens christianus: in quatuor patriarchatus digestus: quo exhibentur ecclesiae, patriarchae caeterique praesules totius orientis, Tomus primus, tres magnas complectens Dioeceses Ponti, Asiae [et] Thraciae Patriarchatui Constantinopolitano subjectas, ex Typographia Regia, Παρίσι 1740, στ. 928. Για τους αρχιεπισκόπους Κολοσσού/Ρόδου και τα χρόνια της αρχιερατείας τους, βλ. G. Fedalto, La chiesa latina in Oriente. τόμ. 2. Hierarchia latina Orientis [Studi religiosi 3], Casa editrice Mazziana, Verona 1976, ‘Colocensis’, τόμ. 3, 88-89. Documenti veneziani, αυτ., 1978. ↩

  26. Του διαδόχου του Julianus Ubaldini μόνο το μικρό όνομα είναι γνωστό (Fedalto 1976, 89). ↩

  27. Ο Fedalto 1988, 204, που δεν εχει υπόψη του τον Bosio, αναφέρει ως διάδοχο κάποιον Ιερεμία, ο Quien τον Ελύμη/Κλήμη που δίνει και ο Bosio. ↩

  28. Και ο Ευαγγελίδης, ό.π., σ. 166, υποσημ. 2 υπογραμμίζει το γεγονός ότι το 1511 έγινε για πρώτη φορά η πλήρωση της άδειας μητροπολιτικής έδρας σύμφωνα με το καινούργιο καταστατικό και παραπέμπει στον Bosio και Le Quien. ↩

  29. Και ο Τσιρπανλής 1998, σ. 32 και σημ. 2, αμφιβάλλει για την ιστορικότητα του δεύτερου Μητροφάνη. ↩

  30. Και σ᾽ αυτό το χωρίο έκανα μικρές ορθογραφικές αλλαγές. ↩

  31. Βλ. π.χ. τον τρόπο που αρχίζουν η Κακοπαντρεμένη, στ. 1-4 και του Σαχλίκη το Καταλόγι της Πόθας, στ. 1. ↩

  32. Σώζονται ελάχιστα στοιχεία για τον αρχιεπίσκοπο, ούτε το επώνυμό του. Βλ. Giorgio Fedalto, La chiesa latina in oriente, τόμ. ΙΙ, Hierarchia latina orientis, [Studi Religiosi 3], Παδοβα 1976, 89. ↩