Από το έκτο συνέδριο Neograeca Medii Aevi των Ιωαννίνων του 2005^[1] με απασχολεί το θέμα του πώς να δίνει κανείς μια σωστή εικόνα της λογοτεχνικής και ευρύτερα της πνευματικής κίνησης στην Κρήτη στα χρόνια της Βενετοκρατίας. Είναι φανερό πως δεν μπορεί κανείς να περιοριστεί στα δημώδη λογοτεχνικά ή ημι-λογοτεχνικά έργα, αλλά θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη του μ.ά. και όσα έχουν γραφτεί σε πιο λόγια γλώσσα.

Τον Μάιο του 2013 με είχε καλέσει στα Ιωάννινα ο φίλος μου Γιάννης Μαυρομάτης για μια σειρά από μαθήματα στο μεταπυχιακό του πρόγραμμα Βυζαντινής Φιλολογίας. Είχα αρχίσει να συγκεντρώνω υλικό και ήλπιζα ενδεχομένως με τους μεταπτυχιακούς του φοιτητές να διερευνήσω το εξής πρόβλημα:

Τα πνευματικά κέντρα του ελληνικού χώρου από τον 13^ο ως και τον 15^ο αιώνα

Από τον 13ο αι. και μετά υπάρχουν στον ελληνικό χώρο διάφορα πνευματικά κέντρα, από το οποία σκόπευα να μελετήσω και παρουσιάσω τέσσερα, δύο βυζαντινά και δύο ξενοκρατούμενα: πρώτα βέβαια την Κωνσταντινούπολη και ως δεύτερο διάλεξα τη Θεσσαλονίκη (που είχε τραβἠξει το ενδιαφέρον μου ήδη από το 1962 όταν έγραφα την διπλωματική μου εργασία για την παράδοση των Τραχινιών του Σοφοκλή). Τα δύο ξενοκρατούμενα θα ήταν η Κύπρος και η Κρήτη. Σκοπός μου ήταν να παραλληλίσω και να συγκρίνω τα κέντρα αυτά ως προς τη λογοτεχνική, αλλά κυρίως την επιστημονική κίνηση και παραγωγή, χωρίς να λογαριάσω τη γλωσσική μορφή που διάλεγαν οι εκάστοτε συγγραφείς.

Τη μελέτη της πολιτισμικής ιστορίας δεν ωφἐλησε το γεγονός ότι στο τέλος του 19ου αι. χωρίσαμε τη βυζαντινή και πρώιμη νεοελληνική λογοτεχνία σε λόγια και δημώδη και πάψαμε να τις συν-μελετούμε.

Αφού η καθαρά λογοτεχνική παραγωγή έχει μελετηθεί καλά, κύριος σκοπός θα ήταν να συγκεντρώσω τα κείμενα του 14ου και 15ου αι. στους διάφορους επιστημονικούς τομείς, και να βρω τρόπο να αποδώσοω, αν ήταν δυνατό, σε ένα από τα τέσσερα αυτά πνευματικά κέντρα όσο γίνεται περισσότερα έργα που τώρα θεωρούνται αόριστα βυζαντινά και αποδίδονται σιωπηρά στην Κωνσταντινούπολη. Στο επόμενο στάδιο θα έπρεπε να κάνω υποδιαιρέσεις στους διάφορους κλάδους.

Για την Κρήτη με ενδιέφερε να δω τι πνευματική κίνηση υπήρχε στο νησί από τις αρχές του 14ου αι. και αν και σε ποιους τομείς συνέβαλε η βενετική παρουσία, θετικά ή αρνητικά, στην ανάπτυξη ορισμένων κλάδων της επιστημονικής έρευνας (και ίσως και το αν και σε ποιο βαθμό και μέχρι πότε η Κρήτη ανέλαβε το ρόλο της Κωνσταντινούπολης ως πνευματικού κέντρου του ελληνισμού, όχι μόνο στον χώρο της δημώδους λογοτεχνίας, αλλά και στους άλλους τομείς της πνευματικής και επιστημονικής δραστηριότητας).

Βασικές πηγές και στην περίπτωση της Κρήτης παραμένουν οι ιστορίες της βυζαντινής λογοτεχνίας των Beck^[2] και Hunger^[3]. Εκτός απ᾽ αυτές τις γενικότερες ιστορίες της λογοτεχνίας και παιδείας του βυζαντινού χώρου, διαθέτουμε το εξαιρετικό συλλογικό έργο Κρήτη: Ιστορία και Πολιτισμός^[4] που κυκλοφόρησε πριν από 25 χρόνια με την επιστημονική επιμέλεια του Νίκου Παναγιωτάκη. Στον δεύτερο τόμο του ο τιμώμενος σήμερα Στυλιανός Αλεξίου πραγματεύθηκε την κρητική λογοτεχνία («Η Κρητική λογοτεχνία κατά τη Βενεοκρατία»,199-229) και ο Παναγιωτάκης την Παιδεία, δηλ. την λόγια γραμματεία («Η παιδεία κατά τη Βενετοκρατία», 165-195) και τη Μουσική («Η μουσική κατά τη Βενετοκρατία», 291-315). Μετά το 1988 τα παρακάτω έργα έχουν εμπλουτίσει τις γνώσεις μας στον χώρο αυτό: η Λογοτεχνία της Αναγέννησης στην Κρήτη του Holton,^[5] το Λεξικό του Βυζαντίου του Kazshdan^[6], το Ευρετήριο των κωδικογράφων ^[7]και η καινούρια επισκόπηση της ιστορίας της Βενετοκρατίας του Ελληνικού Ινστιτούτου Βενετίας^[8].

Ειδικά ως προς τους κωδικογράφους θα πρέπει βέβαια να εξακριβωθεί αν πρόκειται πράγματι για κρητικούς και ξένους που έγραψαν και δημιούργησαν στην Κρήτη ή για κρητικούς μεν την καταγωγή, που η πνευματική τους δράση όμως διαδραματίστηκε μόνο στη Δύση.

Η συγκέντρωση των δεδομένων της πνευματικής παραγωγής της γραμμένης στα ελληνικά θα ήταν το πρώτο σκέλος της έρευνάς μου.

Στο παράρτημα βλέπετε την προσωρινή εικόνα της προεργασίας μου ως προς την Κρήτη. Και στην Κρήτη υπάρχει βέβαια ο ίδιος κίνδυνος που επεσήμανα ως προς την Κωνσταντινούπολη: να αποδίδουμε τα πάντα στον Χάνδακα, και αν δεν είναι γνωστός ο συγγραφέας ή ο τόπος συγγραφής.

Δυστυχώς όταν είχα συγκεντρώσει το πρώτο υλικό για τα τέσσερα κέντρα, αρρώστησα, ακύρωσα την επίσκεψη στα Ιωάννινα και άφησα το θέμα μισοαρχινισμένο.

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως για μια συνολική εικόνα της πνευματικής κίνησης στην Κρήτη ο ερευνητής θα πρέπει να λάβει υπόψη του, εκτός από όσα έχουν γραφτεί στα λόγια ή δημώδη ελληνικά, και τα έργα που έχουν συντεθεί από μόνιμους ή μη κατοίκους της Κρήτης στα λατινικά, τα ιταλικά/βενετσιάνικα και τα εβραϊκά.^[9]

Η πνευματική κίνηση στον Χάνδακα κατά τον 15^ο αιώνα

Θα σας παρουσιάσω παραδείγματα της πνευματικής κίνησης και των γραμμών επικοινωνίας και αλληλοεπίδρασης στον Χάνδακα κατά τον 15ο αι. Για τα Χανιά, το Ρέθυμνο και την Σητεία/Ιεράπετρα και τα διαμερίσματά τους δε διαθέτουμε πολλά στοιχεία.^[10] Η δημώδης λογοτεχνική παραγωγή του Χάνδακα διαιρείται σε δύο περιόδους: 1370-1425, με τους ποιητές Στέφανο Σαχλίκη, Λεονάρδο Ντελλαπόρτα και τον Μαρίνο Φαλίερο, και 1455-1510 (με τον Νείλο Μπέρτο, τον Μπεργαδή, τον Ιωάννη Πικατόρο, τον περ-Ανδρέα Σκλέντζα, τον Γεώργο Χούμνο και τον Μανόλη Σκλάβο). Η λόγια γραμματεία φαίνεται πως έχει περίπου τις ίδιες ακμές· η πρώτη περίοδος γύρω από τον Ιωσήφ Φιλάγρη, τον Ιωσήφ Βρυέννιο και τον πρωτοπαπά Ιωάννη Συμεωνάκη και η δεύτερη με τον Μιχαήλ Αποστόλη, τον Lauro Quirini, τον Ιωάννη Πλουσιαδηνό και άλλους λογίους.

Τον Χάνδακα του 15ου αι. πρέπει να τον φανταστεί κανείς σαν μια μικρή πόλη ούτε 15.000 κατοίκων, από τους οποίους οι περισσότεροι έμεναν μέσα στα παλιά βυζαντινά τείχη και όπου οι λόγιοι και διανοούμενοι πρέπει να γνωρίζονταν μεταξύ τους.

Ο Λεονάρδος Ντελλαπόρτας ως άνθρωπος με ευρεία βυζαντινή μόρφωση πρέπει να γνωρίζονταν, αν όχι με τον Ιωσήφ Βρυέννιο, σίγουρα με τον Ιωάννη Συμεωνάκη, τον κυριότερο δάσκαλο των αρχαίων ελληνικών στην πόλη.

Ο φιλενωτικός βενετός ευγενής Μαρίνος Φαλιέρος, που γράφει μια κοινή γλώσσα με αρκετά κρητικά ιδιωματικά στοιχεία, ο γαμπρός του, Lauro Quirini, που γράφει στα λατινικά, και οι φιλενωτικοί ιερείς, από τους οποίους μάλιστα ο ένας εισήγαγε κάποιον Φαλιέρο ως πρόσωπο σε έναν διάλογο για την ένωση των εκκλησιών, και οι οποίοι χρησιμοποιούσαν στα γραπτά τους μια λόγια μορφή της ελληνικής γλώσσας, πρέπει να συναντιούνταν τακτικά, αλλά στις ιστορίες της κρητικής λογοτεχνίας ανήκουν σε διαφορετικούς κόσμους: ο Lauro τοποθετείται στους ιταλούς ουμανιστές, ο Φαλιέρος στην κρητική δημώδη λογοτεχνία και οι άλλοι στην εκκλησιαστική ιστορία και τη λόγια ελληνική παιδεία.

Ακόμα και οι λόγιοι εβραίοι, όπως ο Τσαδόκ που παίζει κάποιο ρόλο στον Θρήνο εις τα Πάθη και την Σταύρωσιν του Χριστού του Μαρίνου Φαλιέρου και ο Μιχαήλ ben-Shabbetai Cohen Balbo (1420-?1484), μέλος της εβραϊκής κοινότητας του Χάνδακα, σύγχρονος με τον Lauro Quirini λόγιος, πρέπει να συναναστρεφόταν μαζί τους. Γλώσσα της επικοινωνίας ήταν τα ελληνικά. Οι περισσότεροι Εβραίοι ανήκαν στους ελληνόφωνους Ρωμανιώτες.

Ομοιότητες στη θεματική

Όποιος διαβάσει τα έργα που γράφτηκαν στον Χάνδακα κατά τον 15ο αι., βλέπει όμοια θεματική που εκφράζεται, ανάλογα με το κοινό στο οποίο απευθύνεται ο συγγραφέας, σε διαφορετικές γλώσσες και μορφές της ίδιας γλώσσας:
– οι κατηγορίες που απευθύνει ο Ιωσήφ Βρυέννιος στους Κρητικούς το 1402 φεύγοντας από την Κρήτη, επανέρχονται στα δημώδη ποιήματα και κηρύγματα του Νείλου Μπέρτου και στην περιγραφή του σεισμού της Κρητης του Μανόλη Σκλάβου·
– τα κηρύγματα του Βρυέννιου για τη Δευτέρα Παρουσία, αν και, στη σημερινή τους μορφή, απαγγελμένα στην Κωνσταντινούπολη, βρίσκουν τον απόηχο τους στις σχετικές παραστάσεις σε ορθόδοξες εκκλησίες της υπαίθρου και στις καταβάσεις στον Κάτω Κόσμο του Μπεργαδή και Πικατόρου και στα άλλα ποιήματα για τον θάνατο και τον Κάτω κόσμο και σε κηρύγματα με την ίδια θεματική·
– τώρα που το Ανακάλημα της Κωνσταντινόπολης θεωρείται πλέον κυπριακό, δε σώζονται πια καθαρά κρητικοί θρήνοι για την άλωση της Πόλης, εκτός από τα δημοτικά τραγούδια στις γνωστές κρητικές συλλογές. Αμέσως μετά την άλωση όμως δύο κάτοικοι του Χάνδακα έγραψαν τέτοιο θρήνο. Ο Lauro Quirini στις 15 Ιουλίου 1453, μόλις ενάμιση μήνα μετά την άλωση της Πόλης, γράφει στον Πάπα μια θρηνητική επιστολή στα λατινικά για την καταστροφή αυτή του χριστιανισμού της Πόλης. Η επιστολή αυτή, που βασίζεται σε μαρτυρίες ενός αυτόπτη μάρτυρα, του αρχιεπισκόπου Κιέβου καρδιναλίου Ισίδωρου, ανήκει από τη μια στις περιγραφές της άλωσης και είναι από την άλλη ένας από τους πρώτους επώνυμους θρήνους για την άλωση της Πόλης. Σχεδόν ταυτόχρονα έγραψε και ο εβραίος συνομήλικος και συντοπίτης του, ο Μιχαήλ ben-Shabbetai Cohen Balbo, στα εβραϊκά τον δικό του θρήνο για την άλωση της Πόλης και τον αφανισμό των Εβραίων.^[11]
– σε μεταγενέστερες επιστολές (1458, 1464, 1470), γραμμένες πάντα στα λατινικά, ο Quirini ενημέρωσε τους παραλήπτες των επιστολών του λεπτομερώς για τις στρατιωτικές δυνάμεις των Οθωμανών και τον τρόπο με τον οποίο πολεμούν. Ο κατάλογος των Οθωμανών στρατεύσιμων της Μικρασίας και της Ευρώπης που παραθέτει ο Quirini στη δεύτερη και τρίτη επιστολή,^[12] θυμίζει τον παρόμοιο κατάλογο στο εκτενές ποίημα Άλωσις Κωνσταντινουπόλεως (742 κ.ε.).

Ο Lauro Quirini χαρακτηριστικός εκπρόσωπος της βενετοκρητικής κουλτούρας του 15^ου αιώνα

<

p> Όποιος θα ήθελε να διαλέξει ένα άτομο χαρακτηριστικό για την κουλτούρα της βενετοκρατούμενης Κρήτης του 15ου αι., θα έπρεπε να ξεχωρίσει τον Lauro Quirini. Όπως σημειώνει ο Παναγιωτάκης 1988,169, ήταν διαπρεπής ανθρωπιστής της εποχής, Βενετοκρητικός αυτός (1420-1475/79) γεννήθηκε, σπούδασε και πέρασε ένα μεγάλο μέρος της ζωής του στον Χάνδακα. H συγγραφική του δραστηριότητα στα λατινικά χρονολογείται κυρίως κατά την εποχή της παραμονής του στη Βενετία (1438-1452). Τη βαθιά γνώση των αρχαίων ελληνικών, αν την απέκτησε πράγματι στο Χάνδακα, θα την χρωστά μάλλον στον ίδιο τον Συμεωνάκη ή κάποιον άλλον από τον κύκλο του.^[13] Στη Βενετία συναναστρεφόταν με τους κύκλους γύρω από τον Δόγη Francesco Foscari και ιταλούς ουμανιστές, στη Φλορεντία με τον Βησσαρίωνα και στην Πάδοβα με τους ακαδημαϊκούς κύκλους. Όταν όμως το 1451 παντρεύτηκε μια κόρη του ποιητή Μαρίνου Φαλιέρου – ήταν ο δεύτερος γάμος που συνέδεσε τις δύο βενετοκρητικές οικογένειες -, αποφάσισε ξαφνικά να γυρίσει στην Κρήτη (1452).^[14]

Στον Χάνδακα συνδύαζε όπως και άλλοι βενετοκρητικοί ευγενείς το εμπόριο και τη διαχείριση της οικογενειακής περιουσίας με τις ανθρωπιστικές σπουδές (ασχολούνταν μ.ά. με τον Αριστοτέλη: σώζονται δικές του σημειώσεις^[15] σε χειρόγραφα, μ.ά γραμμένα από τον Μιχαήλ Αποστόλη), αλλά σχολίαζε, όπως υπογραμμίσαμε προηγουμένως, και την πολιτική κατάσταση και ειδικά την απειλή των Τούρκων και υποστήριζε την παπική σταυροφορία εναντίον των Οθωμανών Τούρκων. Διαχειριζόταν ένα διάστημα τα εισοδήματα του καρδιναλίου Βησσαρίωνα στην Κρήτη, πράγμα που τον έφερνε σε επαφή και σε σύγκρουση με τον Μιχαήλ Αποστόλη και άλλους κρητικούς κωδικογράφους και λογίους.

Ενδιαφέρον έχει που τόσο ο ποιητής Μαρίνος Φαλιέρος, ο πεθερός του, όσο και ο Lauro Quirini πραγματεύθηκαν το θέμα της ευγένειας: ο Φαλιέρος στον Χάνδακα μάλλον γύρω στα 1425 μέσα στο πλαίσιο των συμβουλών στον γιο του Μάρκο, στους Λόγους διδακτικούς,^[16], ο Quirini στη Βενετία σε μερικές επιστολές και το 1449 με ένα λόγιο διάλογο De nobilitate ως απάντηση στην πολυσυζητούμενη πραγματεία του σημαντικού ουμανιστή Poggio Bracciolini (1380–¬1459). Αυτός υποστήριζε την αξιοκρατία ως μοναδική πραγματική ευγένεια, ενώ ο Quirini (με τον Φαλιέρο και την επίσημη βενετική πολιτική) την ευγενική καταγωγή.

<

p>Ένα από τα δημοφιλέστερα έργα του Poggio ήταν ο διάλογος An seni sit uxor ducenda/Αν ο γέρος επιτρέπεται να παντρευτεί (1436), με τον οποίο υπερασπιζόταν τον δικό του άνισο γάμο, σε ηλικία 56 χρονών, με μια κοπέλα που δεν είχε κλείσει ούτε τα 18. Ένας απόηχος του έργου αυτού βρίσκεται στις συμβουλές του Φαλιέρου προς υον γιο του Μάρκο και στο ποίημα που λεγόταν παλιότερα ‘Περί γέροντος να μην πάρει κορίτσι‘, τίτλος που αποδίδει σχεδόν κατά λέξη τον τίτλο του Poggio. Το έργο πρόσφατα μετονομάστηκε σε ‘Η Κακοπαντρεμένη᾽ και θεωρείται κρητικό (και επομένως ‘καστρινό’;).^[11] Στο μικρό αυτό ποίημα, το μοναδικό κρητικό έργο που δεν αποκλείεται να έχει γραφτεί από γυναίκα, υπάρχουν και σαφείς υπαινιγμοί στο έργο του Φαλιέρου.

<

p>

Όλα αυτά αφορούν πάλι αποκλειστικά τη λογοτεχνία με την ευρύτερη έννοια.

Άλλες πτυχές της πνευματικής δραστηριότητας στον Χανδακα

Για την εκκλησιαστική ιστορία διαθέτουμε ως πηγές διάφορα κηρύγματα και τα πρακτικά των τριων τοπικών συνόδων που διοργάνωσε ο αρχιεπίσκοπος Κρήτης Ιερώνυμος Lando κατά το τελευταίο τέταρτο του 15ου αι. Ως προς την ιστορία: δεν έχουν εκδοθεί οι διαθήκες του 15ου αι., ούτε το σύνολο των πράξεων κάποιου νοταρίου, δε σώζονται εκθέσεις των αποχωρούντων ανώτερων αξιωματούχων (ούτε οι αναμνήσεις καποιου γέρου βενετοκρητικού που νοσταλγικά αναπολεί τα παλιά χρόνια). Τα πλουσιότατα ημερολόγια του Μαρίνου Sanuto αρχίζουν μόλις το 1496. Η ιστορία του 15ου αι. της Κρήτης έχει λιγότερο μελετηθεί από όλους τους αιώνες της Βενετοκρατίας στην Κρήτη.

Η εκκλησιαστική μουσική έχει μελετηθεί κάπως καλύτερα, τόσο η καθολική όσο και η ορθόδοξη. Σώζονται ακόμα και συνθέσεις του Ιωάννη Πλουσιαδηνού που δοκίμαζε να εισαγάγει στην, κατά τα άλλα, ορθόδοξη λειτουργία των ενωτικών, στην εκκλησία μάλλον του Αγίου Δημητρίου του Περάτη, μια μορφή πολυφωνίας.

Για τους διάφορους κλάδους της επιστήμης είμαστε ακόμα πολύ μακριά από την σύνθεση μιας περιληπτικής εικόνας της κρητικής παιδείας.

Ερευνητική πρόΜιχαήλ ταση

Οι δύο μεγάλοι κρητικοί homines universales που όσοι είναι εδώ τους είχαμε δασκάλους ή και φίλους, ο Στυλιανός Αλεξίου και ο Νίκος Παναγιωτάκης, έκαναν τα πρώτα βήματα προς την πραγματοποίηση του εγχειρήματος που θέλω να προτείνω εδώ. Να διευρυνθεί η θεματική της κρητικής γραμματείας και να συμπεριληφθεί όλη η πνευματική δραστηριότητα που παρατηρήθηκε στον κρητικό χώρο στα οποιασδήποτε μορφής ελληνικά και σε άλλη γλώσσα.

Μετά τις βασικές επιμέρους έρευνες και μελέτες πρέπει να γραφτεί από νέους επιστήμονες ένας καινούριος συλλογικός τόμος για την ιστορία της κρητικής παιδείας και γραμματείας επί Βενετοκρατίας: ένας καινούριος τόμος ‘Κρήτη: Ιστορία και Πολιτισμός’. Τους το χρωστούμε.

Arnold van Gemert
Castricum

Σημείωσεις

1. Αφορμή ήταν η ανακοίνωση του Γιώργου Κεχαγιόγλου στο 6o Συνέδριο Neograeca Medii Aevi: «Το πολυσύστημα της πρώιμης κυπριακής γραμματείας (12ος αι. – 1571). Επανεκτίμηση δεδομένων και μαρτυριών», στο: Γιάννης Κ. Μαυρομάτης – Νίκος Αγιώτης (επιμ.), Πρώιμη νεοελληνική δημώδης γραμματεία. Γλώσσα, παράδοση και ποιητική, Πρακτικά του 6ου Διεθνούς Συνεδρίου Neograeca Medii Aevi, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο 2012, 313-321. Ως καλύτερη συνθετική επισκόπηση για την Κύπρο προτείνει το κεφάλαιο του Gilles Grivaud, «Ο πνευματικός βίος και η γραμματολογία κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας», στο: Θ. Παπαδόπουλος (επιμ.), Ιστορία της Κύπρου, Λευκωσία 1996, 863-1207. Ο Κεχαγιόγλου πραγματεύθηκε το θέμα εκτενέστερα στο βιβλίο: Γ. Κεχαγιόγλου – Λ. Παπαλεοντίου, Ιστορία της νεότερης Κυπριακής λογοτεχνίας, τόμ. 5, Λευκωσία 2010.
2. Hans-Georg Beck, Kirche und theologische Literatur im byzantinischen Reich, C.H. Beck’sche Verlagsbuchhandlung, Μόναχο 1959· του ιδίου, Ιστορία της βυζαντινής δημώδους γραμματείας, μετάφραση (Νίκη Eideneier), του Geschichte der byzantinischen Volksliteratur, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1989
3. Herbert Hunger, Βυζαντινή λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, τόμοι 1-3, μετάφραση (διάφοροι μεταφραστές) του Die hochsprachliche profane Literatur der Byzantiner, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1987-1994.
4. David Holton (επιμ.), Λογοτεχνία και κοινωνία στην Κρήτη της Αναγέννησης, μετάφραση (Ναταλία Δεληγιαννάκη) του Literature and Society in Renaissance Crete, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1997
5. Κρήτη: Ιστορία και Πολιτισμός, τόμ. Β´, επιστημονική επιμέλεια Νικόλαος Μ. Παναγιωτάκης. Εκδοτική φροντίδα Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη. Σύνδεσμος Τοπικών Ενώσεων, Δήμων και Κοινοτήτων Κρήτης, Ηράκλειο 1988.
6. Alex. A. Kazhdan (εκδ.), Oxford Dictionary of Byzantium, τόμ. 1-3, Oxford University Press, Νέα Υόρκη κ.ά. 1991.
7. E. Gamillschegg, D. Harlfinger, H. Hunger, Repertorium der griechischen Kopisten 800-1600, τόμ. 2-3, Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Βιέννη 1989 και 1997).
8. Χρ. Μαλτέζου (επιστ. διεύθ.), Δ. Βλάσση, Αγγ. Τζαβάρα (επιμ.), Βενετοκρατούμενη Ελλάδα. Προσεγγίζοντας την ιστορία της, τόμ. Α-Β, Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών Βενετίας, Βιβλιοθήκη αρ. 30, Αθήνα – Βενετία 2010.
9. Χάρη σε μια πολύ ευχάριστη συγκυρία βρέθηκε στα μέσα του 16ου αι. κάποιος συλλέκτης στην Κρήτη που ενδιαφερόταν για τα εβραϊκά γράμματα και αγόρασε μ.ά. από τον επικεφαλής της εβραϊκής κοινότητας του Χάνδακα και από αλλού δεκάδες χειρόγραφα. Η συλλογή, που βρίσκεται τώρα στη Βατικανή Βιβλιοθήκη, δίνει τη δυνατότητα να μελετηθεί και η εβραϊκή γραμματεία της Κρήτης κυρίως του 15ου και του πρώτου μισού του 16ου αι.
10. Για τα Χανιά η Ριμάδα του Απολλώνιου του Γαβριήλ Ακοντιάνου, το Ρέθυμνο η Ρίμα θρηνητική εις τον πικρόν και ακόρεστον Άδην του Ιωάννη Πικατόρου, και από την Ιεράπετρα ο Νείλος Μπέρτος, του οποίου σώζονται κηρύγματα και ηθικοδιδακτικά ποιήματα.
11. Μετάφραση του κειμένου και σύντομα στοιχεία για το πρόσωπο του συγγραφέα στο: Steven B. Bowman, The Jews of Byzantium 1204-1453, Excursus D. A Hebrew Lament on the Fall of Constantinople, University of Alabama Press, [ca. 1985], 341-343. Βλ. και την πιο πρόσφατη παρουσίαση από τον Avi Sharon, Dialogos: Hellenic Studies Review 6 (1999), 43-46.
12. Βλ. Agostino Pertusi, «Le epistole storiche di Lauro Quirini sulla caduta di Costantinopoli e la potenza dei Turchi» στο: Vitt. Branca (επιμ.), Lauro Quirini umanista. Studi e testi a cura di Konrad Krautter, Paul Oskar Kristeller, Agostino Pertusi κ.ά., Civiltà Veneziana. Saggi 23], Φλορεντία 1977, 163-259. Τα λεπτομερή στοιχεία για τις οθωμανικές δυνάμεις στη Μικρασία και Ευρώπη, που τα αναφέρει στη δεύτερη επιστολή στον καρδινάλιο Ludovico Trevisan-Scarampo (και στην τρίτη στον πάπα Πίο Β´), τα αντέγραψε, σύμφωνα με δική του μαρτυρία, από μυστικά χαρτιά του ίδιου του σουλτάνου που του τα προμήθευσε κάποιος έλληνας (βλ. Pertusi, 196-99), Giovanni Torcello (;) με τον οποίο είχε (αργότερα) επαφές στην Κρήτη. Παρόμοιες περιγραφές δίνουν ο Νικόλαος Σεκουνδινός (1454:), Jacopo di Promontorio (± 1475) και ο επίσκοπος Martino Segono (1480).
13. Πάντως φτάνοντας στην Βενετία για τις ανώτερες σπουδές του είχε αποκτήσει ήδη μεγάλη μόρφωση, που όπως υποθέτει ο βιογράφος του Γεώργιου Τραπεζούντιου, δεν μπορούσε να αποκτηθεί παρά μόνο στον κύκλο του Συμεωνάκη. George of Trebizond : a biography and a study of his rhetoric and logic; Byzantine scholars in Renaissance Italy: Cardinal Bessarion and other émigrés : selected essays John Monfasani, E.J. Brill, Leiden 1976.
14. Για αδιευκρίνιστους λόγους επειδή ακριβώς στα χρόνια αυτά κατείχε τη θέση του auditor veterum sententiarum και φαινόταν πως του ανοιγόταν ο δρόμος για μια σταδιοδρομία ως καθηγητής της ρητορικής και ηθικής στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας.
15. Ο Marwan Rashed, «Der Averroismus des Lauro Quirini», στο: Andreas Speer – Lydia Wegener (εκδ.), Wissen über Grenzen. Arabisches Wissen und lateinisches Mittelalter, Miscellanea Medievalia 33 (2006), 700-714, ταυτίζει (σ. 703 κ.ε.) τον ανώνυμο κωδικογράφο αρ. 9 του Harlfinger με τον Lauro Quirini (βλ. D. Harlfinger, Die Textgeschichte der pseudo-aristotelischen Schrift Περί ατομών γραμμών. Ein kodikologisch-kulturgeschichtlicher Beitrag zur Klärung der Überlieferungsverhältnisse im Corpus Aristotelicum, Amsterdam, 1971).
16. Arnold van Gemert, σε συνεργασία με την Ireen Beijerman (επιμ.), Η Κακοπαντρεμένη (Ρίμα για τον γέρο και το κορίτσι), Παλιότερα κείμενα της νεοελληνικής λογοτεχνίας [1], Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), Θεσσαλονίκη 2010.

Παράρτημα

Κρήτη	1300	1350	1400	1450
Φιλοσοφία/Θεολογία	?	+1	+2	+3
Ρητορική	?	+4	+5	+6
Επιστολογραφία	?	+7	+8	+9
Ιστορία	?	?	?	?
Νομικά	?	?	?	?
Φιλολογία	?	+10	?	+11
Λογοτεχνία	?	+Λ12Δ	+Δ	+Λ13Δ
Μουσική	?	?	+14	+15
Επιστήμες	?	?	?	?

1 Ιωσήφ Φιλάγρης, Ιωσήφ Βρυέννιος
2 Ιωσήφ Βρυέννιος
3 Μιχαήλ Αποστόλης, Ιωάννης Πλουσιαδηνός
4 Ιωσήφ Φιλάγρης
5 Ιωάννης Συμεωνάκης
6 Μιχαήλ Αποστόλης
7 Ιωσήφ Φιλάγρης, Ιωσήφ Βρυέννιος, Νείλος Δαμιλάς
8 Ιωσήφ Βρυέννιος, Νείλος Δαμιλάς
9 Μιχαήλ Αποστόλης
10 Ιωσήφ Φιλάγρης
11 Μιχαήλ Αποστόλης, Μιχαήλ Λυγίζος
12 Ιωσήφ Φιλάγρης
13 Ιωάννης Πλουσιαδηνός
14 Ιωάννης Λάσκαρης
15 Ιωάννης Πλουσιαδηνός

Αδημοσίευτη ανακοίνωση στο Συνέδριο Ελληνική Λογοτεχνία. Μνήμη Στυλιανού Αλεξίου, οργανωμένο από το Tμήμα Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης και την Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών. Ηράκλειο-Ρέθυμνο, 14 – 16 Νοεμβρίου 2014